Η ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΕΡΙ ΑΓΙΟΥ ΕΥΓΕΝΙΟΥ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΟΣ
Γόνος και καύχημα της Τραπεζούντας, ο άγιος Ευγένιος δεν μπορεί παρά να αποτελεί πόλο έλξης και για τις νεότερες γεννιές των Ελλήνων του Πόντου τους οποίους χαρακτήριζε και ευκτέον να χαρακτηρίζει πάντα η πίστη στο Χριστό.
Ο προστάτης της Τραπεζούντας και – ας μου επιτραπεί η έκφραση – προστάτης απανταχού των Ελλήνων του Πόντου μετά τον ξεριζωμό από τις πατρογονικές εστίες τους, κατείχε από την μαρτυρική του τελείωση και έπειτα ξεχωριστή θέση στην ιδιαίτερη πατρίδα του. Όπως σημειώνει και ο Οδυσσέας Λαμψίδης“Ο βίος και ο μαρτυρικός θάνατος του Αγίου Ευγενίου σχετίζεται, κατά την παράδοσιν, αμέσως προς την κατάλυσιν της ειδωλολατρίας εν Πόντω και μάλιστα εν Τραπεζούντι, ως και προς την άνθησιν και την εξάπλωσιν του Χριστιανισμού εις την περιοχήν ταύτης της Μικράς Ασίας κατά την περίοδον των πρώτων Χριστιανικών αιώνων και την εποχήν των σκληρών διωγμών¨.
Ιδιαίτερα σημαντική υπήρξε – όπως άλλωστε είναι γνωστό – η περίοδος της Αυτοκρατορίας των Κομνηνών με έδρα την Τραπεζούντα (1204- 1461). Ο άγιος Ευγένιος γίνεται προστάτης αυτής και η τιμή του λαμβάνει πλέον νέες διαστάσεις. Έτσι “σε όλες τις δημόσιες και ιδιωτικές στιγμές ανάγκης ο άγιος Ευγένιος ήταν πάντα ο γενικός προστάτης και ολόκληρη η βιβλιογραφία την εποχή της αυτοκρατορίας, περιστρέφεται, σύμφωνα με το μύθο, γύρω από αυτό το κεντρικό σημείο. Γίνονταν συλλογές, έρευνες, συγκεντρώνονταν γραπτές και προφορικές παραδόσεις από τους περασμένους αιώνες και τελικά δημιουργήθηκε μια αξιόλογη βιβλιογραφία για τον άγιο Ευγένιο με σκηνές καθημερινότητας από τον κοσμικό και τον μοναστικό βίο, από την οποία μπορεί κανείς να αντλήσει εδώ και εκεί τις πιο απίθανες πληροφορίες γι' αυτήν την περίοδο”. (Fallmerayer)
Κυρίαρχη θέση στη χειρόγραφη παράδοση κατέχει ο υπό αρ.154 χαρτώος κώδικας της Ιεράς Μονής Αγίου Διοονυσίου που χρονολογείται τον ΙΔ'- ΙΕ' αιώνα και αποτελεί ουσιαστικά τον αγιογραφικό φάκελο του Αγίου Ευγενίου. Σ' αυτόν βρίσκουμε το “Εγκώμιον εις τον άγιον μεγαλομάρτυρα του Χριστού Ευγένιον” του αξιωματούχου της αυτοκρατορίας των Μεγάλων Κομνηνών Κωνσταντίνου Λουκίτη (ΙΔ΄ αι.), ακολουθεί το έργο του αγίου Ιωάννου Ξιφιλίνου (ΙΑ' αι.) “Διήγησις θαυμάτων του Αγίου και ενδόξου Μεγαλομάρτυρος Ευγενίου του Τραπεζουντίου” και τέλος υπάρχουν δύο έργα του μητροπολίτη Τραπεζούντας Ιωσήφ Λαζαρόπουλου (ΙΔ΄ αι.) “ Λόγος ως εν συνόψει διαλαμβάνων την γενέθλιον ημέραν του εν θαύμασι περιβοήτου και μεγαλάθλου Ευγενίου” και “ Έτι σύνοψις των του Αγίου θαυμάτων μερική εκ των πλείστων”.
Άλλο έργο του Ιωάννη Ξιφιλίνου είναι το “Μαρτύριον των Αγίων και καλλινίκων μαρτύρων Ευγενίου, Κανιδίου, Ουαλεριανού και Ακύλου, των εν Τραπεζούντι Μαρτυρησάντων” το οποίο εξέδωσε ο Ματθαίος Παρανίκας “εκ κολοβού χειρογράφου του Φροντιστηρίου Τραπεζούντας” όπως μας πληροφορεί ο ίδιος. Το χειρόγραφο αυτό δε σώζεται σήμερα, το ίδιο όμως έργο βρίσκουμε και σε άλλους κώδικες (Παρισινός (μεμβράνινος) κώδικας 1467 του ΙΒ΄ αι., Βατοπεδινός (χαρτώος) κώδικας 425 του ΙΓ΄ αι., Παρισινός (χαρτώος) κώδικας 1557 του έτους 1567).
Και ενώ υπάρχουν αρκετά φιλολογικά κείμενα, ακολουθία του αγίου Ευγενίου είναι μάλλον δύσκολο να βρούμε στα έντυπα μηναία. Ο Οδυσσέας Λαμψίδης ωστόσο έχει εκδόσει δύο κανόνες στον άγιο και τους συναθλητές του. Ο ένας είναι του αγίου Ιωάννου του Ευγενικού που υπάρχει στον υπό αρ. 2075 ελληνικό παρισινό κώδικα και ο άλλος είναι ανώνυμος και τον βρίσκουμε στα υπό αρ. 572 και 2430 χειρόγραφα μηναία της Εθνικής Βιβλιοθήκης.
Εκτός από τα χειρόγραφα τα σχετικά με το βίο, το μαρτύριο και τα θαύματα του αγίου, είναι σημαντικό να δούμε και άλλες παραμέτρους για να έχουμε μία όσο το δυνατόν πιο πλήρη εικόνα. Μια τέτοια παράμετρος είναι η ναοδομία.
Σήμερα σώζεται ένας ναός του αγίου στην πόλη της Τραπεζούντας ο οποίος όμως παλαιότερα ήταν το καθολικό της μονής που για χρόνια ανθούσε και ήταν κέντρο όχι μόνο πνευματικό αλλά και εμπορικό και μορφωτικό.
Για να δούμε τα πράγματα από την αρχή, “τον πρώτο μικρό ναό είχαν χτίσει οι συγγενείς και οι κάτοικοι της πόλης, τιμώντας έτσι τον συμπατριώτη τους, πάνω από το σπήλαιο των ακανθών, όπου ήταν το πατρικό σπίτι και ο τόπος μαρτυρίου του, αμέσως μετά την επισημοποίηση της χριστιανικής θρησκείας”. “Τον ΣΤ' αιώνα ο ναός που ήδη υπάρχει ανακαινίζεται με τη μέριμνα του Ιουστινιανού. Την εποχή αυτή υπάρχει και η μονή γύρω από την οποία ο Βελισάριος, απεσταλμένος στρατηγός του Ιουστινιανού “έχτισε κελιά για τους μοναχούς και διάφορα άλλα κτίσματα και καταλύματα για τους προσκυνητές”. Η σχολή του Αγίου Ευγενίου που λειτούργησε εκεί και άνθισε ιδιαίτερα την εποχή των Κομνηνών, είχε μετατραπεί σε πόλο έλξης νέων από όλη την αυτοκρατορία, όπως αναφέρει στην αυτοβιογραφία του ένας από τους μαθητές της σχολής, ο Ανανίας ο Σιρακηνός. Σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της σχολής έπαιξε ο αυτοκράτορας Αλέξιος Β' Μέγας Κομνηνός (1297-1330), ο οποίος με αδρές δαπάνες προσκάλεσε αστρονόμους, γιατρούς και φιλοσόφους να παραδώσουν μαθήματα.
Όταν το 1461 η Τραπεζούντα πέφτει στα χέρια των Τούρκων, η εκκλησία του αγίου Ευγένιου μετατράπηκε σε τζαμί. Το μοναστήρι δεν υπήρχε πλέον γιατί είχε ήδη καταστραφεί από πυρκαγιά κατά τη διάρκεια εμφύλιας διαμάχης το 1340. Ναούς στο όνομα του αγίου Ευγενίου συναντούμε πλέον στον Ελλαδικό χώρο - όπου υπάρχει ποντιακό στοιχείο.
Παρουσιάζοντας λοιπόν τη σχετική γραμματεία με τον άγιο Ευγένιο καθώς επίσης και διάφορες παραμέτρους όπως η ναοδομία και θέτοντας όλα αυτά στο ανάλογο χωροχρονικό τους πλαίσιο, θα προσπαθήσουμε να δώσουμε μια εικόνα του αγίου η οποία είναι σταθερή και τοποθετημένη στο παρελθόν και ταυτόχρονα εν κινήσει σε μια συνεχή πορεία προς τα έσχατα.