Για τη μνήμη και την ιστορική συγκυρία για τον προσφυγικό Ελληνισμό
Ο Δ. Αιγίδης στο σημαντικότατο βιβλίο που έγραψε για το προσφυγικό ζήτημα που προέκυψε μετά το 1922, τονίζει ότι «1.200.000 ψυχές αποτελούν τον τραγικόν εις ανθρώπινας απώλειας απολογισμόν του αγώνος . …». Έτσι, παρά το γεγονός ότι η Μικρά Ασία, ο Πόντος, η Θράκη, η Καππαδοκία, αποτέλεσε το χώρο μαρτυρίου χιλιάδων Ελλήνων, υπήρξε για αιώνες έναν κεντρικό χώρο, τον οποίον τον χαρακτήριζαν οι πολιτισμοί, οι γλώσσες, οι επαφές, χρειάστηκαν μόνο λίγες μέρες στρατιωτικής δράσης από τους Οθωμανούς και κυρίως από τους Κεμαλικούς για να εξαφανιστεί βιολογικά και λίγες δεκαετίες λήθης από την επίσημη Ελλάδα, για να καταργηθεί και ηθικά.
Αρχικώς η βία εξαφάνισε την ιστορία του ελληνικού πληθυσμού στη Ιωνία, στη Θράκη, στον Πόντο και οδήγησε άγνωστο αριθμό ανθρώπων στο θάνατο και εκατομμύρια στην προσφυγιά στην Ελλάδα και αλλού. Στη συνέχεια, η τραγωδία, ενός σημαντικού και ιδιαίτερης αξίας μέρους του ελληνικού λαού με την καταστροφή, συνδυάστηκε και με τον ακρωτηριασμό της μνήμης και της ταυτότητας. Όσοι σώθηκαν από τον εδαφικό ακρωτηριασμό, μαζί με τους συγγενείς τους, τις προαιώνιες εστίες τους, τις εκκλησίες και τα σχολεία τους, τις ανθηρές κοινότητές τους, έχασαν και το δικαίωμα στην ιστορική αναφορά, στην προέλευση και τη μνήμη. Παρά την αγωνία τους για την επιβίωση, προσπάθησαν να συγκρατήσουν, μέσα από τις συλλογικές οργανώσεις τους, τα σωματεία και τους συλλόγους τους, την ιδιαίτερη πατρίδα τους και την αλήθεια, δηλαδή τη μη λήθη. Η νέα δυναμική της δεκαετίας του 1980 και 1990 που συνδυάστηκε με την επιστροφή της ιστορίας στο προσκήνιο, με το αίτημα για την μνήμη, την αναγνώριση από την Ελλάδα της γενοκτονίας- οξύμωρο αυτό να γίνεται τόσο αργά και τόσο σιωπηλά- με τις νέες διεκδικήσεις των σωματείων, των συλλόγων και των ομοσπονδιών, αλλά και με ανορθόδοξους τρόπους (π.χ εκπαίδευση), δημιούργησε νέα δεδομένα. Οι παλιοί πρόσφυγες συνάντησαν τις νέες γενιές, οι οποίες αναζήτησαν μία νέα σχέση με την ιστορία και την παράδοση, περνώντας σε νέες οδούς αναζήτησης της ταυτότητας. Και εν μέρει το έχουν πετύχει αν αναλογιστούμε το πρόσφατο παρελθόν της λήθης, και το συγκρίνουμε με το παρόν της ενεργοποίησης και του μέλλοντος της δημιουργικής και της παραγωγικής μνήμης. Οι Έλληνες της Ανατολής είναι πλέον στο προσκήνιο, στο φως.