Θ. Μαλκίδης
Ο εκ Τραπεζούντας συγγραφέας Δημήτρης Ψαθάς για τον Πόντιο εκτελεσθέντα από τους Ναζί Ναπολέων Σουκατζίδη
Ο Ναπολέων Σουκατζίδης γεννήθηκε στην Προύσα το 1909 από γονείς Ποντιακής καταγωγής . Μετά τη Γενοκτονία εγκαταστάθηκε στην περιοχή του Αρκαλοχωρίου του νομού Ηρακλείου Κρήτης. Εκεί τελείωσε την Μέση Εμπορική Σχολή και εργαζόταν ως λογιστής, ενώ γνώριζε καλά την αγγλική, ρωσική, γερμανική, γαλλική και τουρκική γλώσσα και είχε και συγγραφικό έργο. Μετά την επιβολή της δικτατορίας του Μεταξά, συνελήφθη και εξορίστηκε στον Άγιο Ευστράτιο. Από εκεί μεταφέρθηκε τον Απρίλιο του 1937 στις φυλακές της Ακροναυπλίας, όπου παρέμεινε μέχρι τον Απρίλιο του 1941, όταν παραδόθηκε από το καθεστώς μαζί με εκατοντάδες άλλους πολιτικούς κρατούμενους στους Γερμανούς κατακτητές. Κατά την διάρκεια της Κατοχής ήταν κρατούμενος στις φυλακές των Τρικάλων, της Λάρισας και τον Σεπτέμβριο του 1943 στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Χαϊδαρίου.
Εκεί οι Γερμανοί τον χρησιμοποίησαν ως διερμηνέα και το όνομά του ήταν μεταξύ των 200 που επρόκειτο να εκτελεστούν στην Αθήνα, αφού υπήρξαν και εκτελέσεις στην περιοχή των Μολάων Λακωνίας, για την επίθεση του ΕΛΑΣ κατά του διοικητή της 41ης Γερμανικής Μεραρχίας Οχυρών Υποστράτηγου Φραντς Κρεχ . Ο διοικητής του στρατοπέδου συγκέντρωσης Χαϊδαρίου Καρλ Φίσερ, όταν ο Σουκατζίδης διάβασε και το δικό του όνομα στην λίστα των μελλοθάνατων του είπε να παραμείνει στην θέση του.
Τότε ο Σουκατζίδης τον ρώτησε αν θα εκτελούσαν κάποιον άλλο αντί για τον ίδιο, και όταν ο Φίσερ απάντησε ότι έχει εντολή να εκτελέσει 200 από τους κρατουμένους, ο Σουκατζίδης αρνήθηκε να εκτελεστεί κάποιος άλλος στην δική του θέση και ο ίδιος να σωθεί και έτσι εκτελέστηκε με τους υπόλοιπους 199 κρατούμενους του Χαϊδαρίου την Πρωτομαγιά του 1944.
Στο τελευταίο γράμμα προς τον πατέρα του ο Σουκατζίδης έγραψε:
«Πατερούλη, πάω για εκτέλεση, να 'σαι περήφανος για τον μονάκριβο γιο σου. Ν' αγαπάς και να λατρεύεις την κορούλα* σου και την αδελφούλα μου, κι οι δυο τους μεγάλοι άνθρωποι. Γεια, γεια πατερούλη. (*Εννοώντας την αρραβωνιαστικιά του Χαρά, αδελφή της Μαρίας Λιουδάκη).
Ο Ναπολέων Σουκατζίδης είναι το κεντρικό πρόσωπο της ταινίας του Παντελή Βούλγαρη «Το τελευταίο σημείωμα», όπου την βραδιά πριν την εκτέλεση κυριαρχούν η ποντιακή και η κρητική μουσική και χορός, ενώ αναφορά στον Ναπολέοντα Σουκατζίδη (αναφέρεται ως Τσουκατζίδης) γίνεται και στο έργο του επίσης Πόντιου συγγραφέα Δημήτρη Ψαθά «Αντίσταση», ως εξής:
«Κι εκεί στο Χαϊδάρι… Διακόσια ονόματα φωνάζει ο στρατοπεδάρχης. Οι Ακροναυπλιώτες. Άνθρωποι που λιώσαν στα μπουντρούμια και τις εξορίες της τετάρτης Αυγούστου, που δεμένους χειροπόδαρα τους άφησε στον Γερμανό.
-Ναπολέων Τσουκατζίδης¹!
Βγαίνει κι ο Ναπολέων. Και ο στρατοπεδάρχης κομπιάζει μπροστά σ’ αυτόν τον ήρωα που μιλά εφτά γλώσσες και δέχεται μέσα στο Χαϊδάρι με θεϊκή γαλήνη τα μαρτύρια και κρατά στις καρδιές των μαρτύρων αναμμένη τη φλόγα της ελπίδας και του αγώνα.
-Όχι εσύ, Ναπολέων!
-Γιατί όχι εγώ;
-Εσύ δεν θα τουφεκιστείς.
-Και πόσους θα τουφεκίσεις, αν εξαιρεθώ εγώ;
-Διακόσιους.
-Όχι. Δεν δέχομαι κανένας να μ’ αντικαταστήσει. Είμ’ Έλληνας!
Επιμένει ο στρατοπεδάρχης. Αλύγιστος ο Ναπολέων. Και βγαίνουν έξω απ’ τον σωρό οι διακόσιοι και στήνουνε χορό: Έχε γεια, καημένε κόσμε, έχε γεια, γλυκειά ζωή! Βλέπει ο Γερμανός στρατοπεδάρχης τούτους τους διακόσιους που απάνω τους βαραίνει ο ίσκιος του θανάτου να χορεύουν, να τραγουδούν και ν’ αποχαιρετάνε τους συντρόφους τους -σαστίζει. Τι είναι τούτο δω; Αντηχεί ο αέρας από αντάρα αντρίκια:
-Έχετε γεια, παιδιά.
-Ζήτω η Ελλάδα!
-Σαν άντρες θαπάμε!
Και τους ανεβάζουν στ’ αυτοκίνητο -σωρό. Κι είναι πρωτομαγιά. Κι είναι γλυκός ο πρωινός αέρας, ολόχρυση η αυγή κι ο Υμηττός κεντιέται με χρυσάφι. Κι εκεί στο σφαγείο στήνονται τα πολυβόλα για το μεγάλο μακελειό. Μαζί θα πέσει κι ο Ναπολέων, που ένα «ναι» να ‘λεγε του Γερμανού είχε γλυτώσει (…)
-Ποιοι ήσαν; Ποτέ δεν έδωσαν κατάλογο των ονομάτων τους οι Γερμανοί. Μαθαίνουμε μερικούς. Ωστόσο στη ματωμένη ιστορία της Αντίστασης του Έθνους πέρασαν όλοι μ’ ένα όνομα μέσα στη μνήμη και την καρδιά του πονεμένου αυτού λαού. Οι Διακόσιοι της Πρωτομαγιάς. Βουβή και πικραμένη τους κλαίει η αγωνιζόμενη Αθήνα. Οι Διακόσιοι Άγιοι που μαρτύρησαν μαζί -κοντά σ’ άλλους χιλιάδες- σε τούτο τον υπέρτατο αγώνα για την τιμή και την αξιοπρέπεια του ανθρώπου».
¹Ο Ν. Σουκατζίδης αναφέρεται ως Τσουκατζίδης από τον Δημήτρη Ψαθά.
Δ. Ψαθά «ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ» Εκδόσεις ΜΑΡΙΑ Δ. ΨΑΘΑ
Tamer Çilingir
HAYDARİ KAMPINDA BİR PONTOSLU RUM DİRENİŞÇİ
Tamer Çilingir
Themos Kornaros’un ‘Haydari Kampı’ başlıklı kitabını 1970’lerden sonra Türkiye hapishanelerinde yatan siyasi tutsakların arasında okumayan hemen hemen yok gibidir. Helen yazar Themos Kornaros’un kaleme aldığı Haydari Kampı’nda olaylar Almanların Yunanistan’ı işgali döneminde geçmektedir. Kitapta işgal döneminde Nazi işkence hanelerinde ve Haydari Kampı’nda yaşanan vahşet ve kahramanlıklar anlatılmaktadır.
HAYDARİ KAMPINDA BİR PONTOSLU RUM / HELEN: NAPOLYON SUKAÇİDİS 
Dimitris Psathas’ın “Αντίσταση” (Direniş) adlı kitabında da Haydari Kampındaki direnişte önemli bir rol oynayan Napolyon Sukaçidis’den bahsediliyor. 1909 yılında Pontos kökenli bir ailenin çocuğu olarak Bursa’da dünyaya geliyor Napolyon. Soykırım sonrası ise Girit’in Hreaklion bölgesine yerleşiyor ailesi. Ticaret Okulu okuyan, muhasebecilik yapan Napolyon aynı zamanda yazardır. İngilizce, Rusça, Almanca, Fransızca, Türkçe ve Yunanca olmak üzere altı dil bilmektedir. Yunanistan’da Metaxas diktatörlüğü döneminde tutuklanıp Agios Eflatatios adasına (bazı kayalık adalarla birlikte Kuzey Ege’deki Limnos bölgesini oluşturur) sürgüne yollanır. 1937 yılında Atina yakınlarındaki Akronafplia’daki hapishaneye gönderilen Napolyon 1941 yılında diğer tüm siyasi tutsaklarla birlikte Alman işgalcilerine teslim edilir. İşgal sırasında Trikala, Larissa hapishanelerinde kaldıktan sonra 1943 yılının Eylül ayında Haydari Kampı’na getirilir.
Haydari kampında tercümanlık yapan Napolyon, ELAS (Yunanistan Halk Kurtuluş Ordusu)’nun iki Alman generali ölümle cezalandırdığı eylemin ardından misilleme olarak Almanlar tarafından hazırlanan 200 kişinin idam edileceği listede yer alır. 1944 yılının Mayıs ayında 199 Yunan vatanseveri ile birlikte idam edilir.
Dimitris Psathas’ın “Αντίσταση” (Direniş) adlı kitabında da Haydari Kampındaki direnişte önemli bir rol oynayan Napolyon Sukaçidis’den bahsediliyor. 1909 yılında Pontos kökenli bir ailenin çocuğu olarak Bursa’da dünyaya geliyor Napolyon. Soykırım sonrası ise Girit’in Hreaklion bölgesine yerleşiyor ailesi. Ticaret Okulu okuyan, muhasebecilik yapan Napolyon aynı zamanda yazardır. İngilizce, Rusça, Almanca, Fransızca, Türkçe ve Yunanca olmak üzere altı dil bilmektedir. Yunanistan’da Metaxas diktatörlüğü döneminde tutuklanıp Agios Eflatatios adasına (bazı kayalık adalarla birlikte Kuzey Ege’deki Limnos bölgesini oluşturur) sürgüne yollanır. 1937 yılında Atina yakınlarındaki Akronafplia’daki hapishaneye gönderilen Napolyon 1941 yılında diğer tüm siyasi tutsaklarla birlikte Alman işgalcilerine teslim edilir. İşgal sırasında Trikala, Larissa hapishanelerinde kaldıktan sonra 1943 yılının Eylül ayında Haydari Kampı’na getirilir.
Haydari kampında tercümanlık yapan Napolyon, ELAS (Yunanistan Halk Kurtuluş Ordusu)’nun iki Alman generali ölümle cezalandırdığı eylemin ardından misilleme olarak Almanlar tarafından hazırlanan 200 kişinin idam edileceği listede yer alır. 1944 yılının Mayıs ayında 199 Yunan vatanseveri ile birlikte idam edilir.
SON NOT
Napolyon babasına yolladığı son mektupta şunları söylüyor:
’’Babacığım ben gidiyorum, sizin oğlunuz olduğum için gururluyum. Kız kardeşim ve erkek kardeşlerime o iki büyük insana sevgiyle iyi bak. Selamlar, selamlar baba…’’
Ünlü Yunan film yönetmeni Pantelis Voulgaris, 2017 yılında vizyona giren ‘Son Not’ adlı filminde Dimitris Psathas’ın ‘Direniş’ adlı kitabından ve Napolyon Sukaçidis’ten esinlenmiştir.
Napolyon babasına yolladığı son mektupta şunları söylüyor:
’’Babacığım ben gidiyorum, sizin oğlunuz olduğum için gururluyum. Kız kardeşim ve erkek kardeşlerime o iki büyük insana sevgiyle iyi bak. Selamlar, selamlar baba…’’
Ünlü Yunan film yönetmeni Pantelis Voulgaris, 2017 yılında vizyona giren ‘Son Not’ adlı filminde Dimitris Psathas’ın ‘Direniş’ adlı kitabından ve Napolyon Sukaçidis’ten esinlenmiştir.
DİRENİŞ’TEN…
Ve orada Haydari de, askeri şef yüksek sesle iki yüz isim okuyor, zindandaki kelepçeli sürgünlerin isimlerini…
-Napolyon Sukaçidis!
Napolyon öne çıkıyor. Bütün Haydari’de insanların yüreklerini umut ve mücadele ateşiyle aydınlatan kahraman. Askeri şef şaşkındır.
-Sen değil, Napolyon!
-Neden ben değil?
-Seni listenin dışında tutacağız.
Askeri şef onun yerine başka bir ismi vermesi halinde onun asılmayacağını söyler. Ve ısrar eder. Napolyon kabul etmez.
-Merhaba arkadaşlar
-Yaşasın Helenlerin ülkesi
-Hadi gidiyoruz…
Dimitris Psathas tarafından yazılmış olan “Αντίσταση” (Direniş) adlı kitap, Yunanistan’da Maria Yayınları tarafından basılmış. Kitapla ve Napolyon ile ilgili bilgiler için Theofanis Malkidis’e teşekkür ediyorum.
Ve orada Haydari de, askeri şef yüksek sesle iki yüz isim okuyor, zindandaki kelepçeli sürgünlerin isimlerini…
-Napolyon Sukaçidis!
Napolyon öne çıkıyor. Bütün Haydari’de insanların yüreklerini umut ve mücadele ateşiyle aydınlatan kahraman. Askeri şef şaşkındır.
-Sen değil, Napolyon!
-Neden ben değil?
-Seni listenin dışında tutacağız.
Askeri şef onun yerine başka bir ismi vermesi halinde onun asılmayacağını söyler. Ve ısrar eder. Napolyon kabul etmez.
-Merhaba arkadaşlar
-Yaşasın Helenlerin ülkesi
-Hadi gidiyoruz…
Dimitris Psathas tarafından yazılmış olan “Αντίσταση” (Direniş) adlı kitap, Yunanistan’da Maria Yayınları tarafından basılmış. Kitapla ve Napolyon ile ilgili bilgiler için Theofanis Malkidis’e teşekkür ediyorum.
HAYDARİ KAMPI / Themos Kornaros 
Haydari Kampı’nda dört koğuş vardır. Birincisi rehinelerin kaldıkları koğuşlardır. İkincisi 15. Koğuş, üçüncüsü 21. Koğuş, sonuncusu 1. Koğuştur. 15. Koğuş tecrit hücrelerinin bulunduğu koğuştur. Burada her türlü kötü muamele, işkence ve keyfi yaptırımlar had safhaya ulaşır. Tuvalete gitmek için bile dilekçe yazmaları gerekmekte ve dilekçenin cevabı günler sonra gelebilmektedir. 4×4 metre büyüklüğündeki bu odalara 50’şer kişi sığdırılır. Açlık, susuzluk, havasızlık bir yana, pislikten durulmaz bir haldedir (Bitler, tahta kuruları, böcekler vs.) Bu nedenle 15. Koğuş rehinelerin korkulu rüyasıdır.
Haydari Kampı’nda dört koğuş vardır. Birincisi rehinelerin kaldıkları koğuşlardır. İkincisi 15. Koğuş, üçüncüsü 21. Koğuş, sonuncusu 1. Koğuştur. 15. Koğuş tecrit hücrelerinin bulunduğu koğuştur. Burada her türlü kötü muamele, işkence ve keyfi yaptırımlar had safhaya ulaşır. Tuvalete gitmek için bile dilekçe yazmaları gerekmekte ve dilekçenin cevabı günler sonra gelebilmektedir. 4×4 metre büyüklüğündeki bu odalara 50’şer kişi sığdırılır. Açlık, susuzluk, havasızlık bir yana, pislikten durulmaz bir haldedir (Bitler, tahta kuruları, böcekler vs.) Bu nedenle 15. Koğuş rehinelerin korkulu rüyasıdır.
21. Koğuşa gidenler ise en şanslılardır. Bu koğuşa kampa yeni getirilen rehinelerin üzerlerinden çıkan eşya ve elbiseleri konulmaktadır. Buraya götürülen rehineler (eşyaları verilmek üzere) Haydari cehenneminden kurtulmuş demektir. Ya salıverilir ya da en kötüsü bile Haydari’nin yanında cennet olan başka bir cezaevine gönderilir.
1. Koğuşta ise siyasi tutsaklar kalmaktadır. Buradaki tutsaklar Alman işgalinden önce, 1936’dan beri hapishanede bulunmaktadır. 1. Koğuştakilerin düzenleri, paylaşımcılıkları, fedakarlıkları, yaratıcılıkları, insanlara değer vermeleri ve onların sorunlarıyla, sıkıntılarıyla uğraşmaları, düşman karşısındaki yiğitlikleri, kampta bulunan binlerce rehinenin saygı ve sevgisini kazanmalarını sağlamıştır. Düşmanın saldırısı her zaman, parolası “eksilmez irade, tam ve bölünmez kişilik, tutukluların mukavemetinin çelikleştirilmesi” olan 1. Koğuştaki siyasi tutsakların (aynı zamanda kampın kurmaylar kurulunun) karşı taarruzuyla karşılanır. Bu koğuşun temsilcisi, rehinelerin kurtarıcı meleği olarak bilinen, dostun da düşmanın da saygısını kazanmış olan Napolyon Sukaçidis’dir.
Kamptaki birçok iş (temizlik, angarya gibi) 1. Koğuş tarafından düzenlenmekte, kimlerin ne yapacağı belirlenmektedir. Bu işler siyasi tutsaklar için özel bir önem taşıdığı için (angarya için çıkıldığında dışarıdan bilgi alabilmek, kampa gazete sokmak gibi) sadece güvenilir insanlara yaptırılmaktadır.
Naziler karşısında düzenli ve derli toplu durulması için kamptaki tüm düzen 1. Koğuş tarafından sağlanır. Kargaşalar, rehineler arasındaki anlaşmazlıkların giderilmesi, dağınıklığın aşılması için ciddi çaba sarf edilir. Örneğin tecrit hücresinde rehinelerin sorunlarını, sıkıntılarını çözebilmek için, belli riskler göze alınarak, içlerinden birini senaryoyla tecrite gönderirler. Kısa bir süre sonra tecrit hücreleri düzenli hale gelir, pislikler temizlenir (tahta kuruları ve bitlerden kurtulurlar) vb. yaşamları düzene giren tutsaklar arasındaki husumetler kısa sürede sona erer.
Rehineler için sayımlar bir işkenceye dönüştürülmüştür. Faşist SS komutanı kırbacıyla, sudan bahanelerle ya da bahaneye gerek duymadan, sık sık rehineleri kan-revan içinde kalana kadar dövmektedir. Ayrıca kampta sık sık kurşuna dizme olayları yaşanır. Faşist SS’ler dışarıda öldürülen her Almana karşı en az 50 rehineyi kurşuna dizerler. Tutsaklar kampa gelen arabalardan, makineli tüfeklerle her yanı saran askerlerden, SS subayının kullandığı kırbaçtan, verilen yemeklerden bile, birçok kişinin kurşuna dizileceğini anlayabilmektedirler.
Haydari Kampı’nda her yeni gün yeni acılarla başlarken, 1 Mayıs günü rehineler için oldukça iyi başlar. 150 rehine serbest bırakılır. Her yana iyimserlik yayılmıştır. Rehineler sayım için avluya çıktıkları zaman şaşırtıcı bir tabloyla karşılaşırlar 1. Koğuştaki 260’ların durumu oldukça gariptir. Her gün sayımda yüzerli sıralar oluşturulurken, bugün 260’lar tek sıra halinde disiplinli bir şekilde durmaktadırlar. Hepsi oldukça neşeli görünmektedir. En yeni, en temiz elbiselerini giymiş, tıraşlarını olmuşlardır. Rehineler buna bir türlü akıl erdiremezler, bir bildikleri var diye düşünürler.
Sonuçta mesele anlaşılır. Birkaç gün önce çıkan çatışmada iki Alman generali öldürülmüştür, buna misilleme olarak o gün 1. Koğuştan 200 kişi kurşuna dizilecektir. 1. Koğuştaki tutsaklar haberi bir gün önce öğrenmişler ve ölümü temiz elbiseleriyle ve neşeli bir şekilde karşılama kararı almışlardır. Bu arada faşist SS komutanı hızla avluya girer. Elleri titremekte, konuşmakta güçlük çekmektedir. Kırbacını bile yanına almamıştır. Kimse onun bu haline anlam veremez. Beceriksizce cebindeki ölüm listelerini çıkartıp, titrek bir sesle okumaya başlar. İsmi okunan her tutsak bütün gücü ve inancıyla “burada” diye bağırıp, avluya dizilmiş binlerce tutsağa bir konuşma yapar ve onurlu bir biçimde ve görevini yerine getirmenin rahatlığıyla ölüm sırasındaki yerini alır. 1. Koğuştaki tutsakların yüzlerindeki kin ve nefret, aynı zamanda sakin, güven verici yüz ifadesi, tebessüm, binlerce tutsağın yanı sıra düşmanı da hayrete düşürmüştür. Ter içinde kalan komutan isimleri okumakta zorlanmakta, liste üzerinde sürekli değişiklik yapmaktadır. İşine yarayacak insanları (hizmet ekibi ve mutfak için) listeden çıkarıp, yerlerine başka isimler yazmaktadır.
Komutan Napolyon’un ismini de okur. Kendisi de böyle bir hatayı nasıl yaptığına şaşırmıştır. Çünkü Napolyon Haydari Kampı’nda tüm düzeni sağlayan biridir. Düşman rehineleri öldüresiye döverek bile düzeni sağlayamazken, Napolyon’un tek bir konuşmasıyla sorunlar çözülmektedir. Bunun için düşmanın ona ihtiyacı vardır. Napolyon’un bu konumu, tutsakların ona olan saygı ve sevgisinden, yiğit bir savaşçı olmasından kaynaklanmaktadır.
Napolyon ismi okunur okunmaz dimdik bir şekilde sırasına geçer. Yardımcısı Tanaş’a dönerek, ona “bir Helen olduğunu, bir rehine olduğunu, Helen rehinelere, esir savaşçılara hizmet ettiğini unutmamasını, onlara karşı iyi, merhametli ve yumuşak davranmasını” söyler ve Tanaş şahsında tüm rehinelerle vedalaşır. Komutan, Napolyon’un yerine başka bir rehineyi göndermek ister, ama başarılı olamaz. Çünkü Napolyon kendisi yerine başkasının kurşuna dizilmesini asla kabul etmez.
Komutan çaresizce listeleri okumaya devam eder. İsimleri okunan tutsakların sanki düğüne gider gibi neşeli, aynı zamanda dimdik olmaları düşmanı ezer. Karşılarında tir tir titreyen, boynu bükük, yalvaran bakışlar görmeyi uman SS komutanı, bu tablo karşısında şaşkına döner.
Komutan çaresizce listeleri okumaya devam eder. İsimleri okunan tutsakların sanki düğüne gider gibi neşeli, aynı zamanda dimdik olmaları düşmanı ezer. Karşılarında tir tir titreyen, boynu bükük, yalvaran bakışlar görmeyi uman SS komutanı, bu tablo karşısında şaşkına döner.
Binlerce tutsak bu 200 yiğit devrimcinin, Nazilerin saldırılarını, inançlarına bağlılıklarıyla, ölümü küçültmeleriyle nasıl tuz-buz ettiklerine tanık olur. Listenin okunmasının bitmesinin ardından bu 200 yiğit insan kurşuna dizilmek üzere boş alana götürülür. Koğuşlardaki tutsaklar neler olduğunu göremeseler de, kulakları sağır eden marş seslerini duymaktadırlar.
Daha sonra rehinelerin tanıklardan (sarhoş SS askerlerinden) öğrendiklerine göre; Nazi askerleri şok olmuş bir şekilde devrimcilerin birçok talebini kabul etmek zorunda kalmıştır. Normalde kurşuna dizilirken sadece iç çamaşırlar ile kalınırken, tutsaklar elbiseleriyle kurşuna dizilmeyi kabul ettirmişlerdir. Alan dar olduğu için kurşuna dizme 20’şerli gruplar halinde olmuş, kurşuna dizilmeden önce 200 kişi marşlar ve türkülerle büyük bir çember oluşturup halaya durmuşlar, ölümü böyle karşılamışlardır. Kurşuna dizilen her 20 kişiden sonra halaya ara vererek, Nazi askerlerinin el sürmesine izin vermeden yoldaşlarını kendileri arabalara taşımışlardır. Ardından halaya devam edilmiştir. Sadece son 20 devrimcinin cesedini Nazi askerleri taşımıştır. Taşıma sırasında ölülere saygılı davranmadıklarından dolayı askerler SS subayı tarafından kırbaçlanmıştır. Ölüme meydan okuyan bu onurlu devrimciler, insanlıktan uzak SS’lerin bile saygısını kazanmışlardır.
Not: ‘Haydari Kampı’ kitabını özetleyen bölüm M.Okan’ın 10 Şubat 2001 tarihinde Kızılbayrak dergisinin 6. Sayısında yayınlanan ‘Bir Kitap: Haydari Kampı / Zalongo Halayı’yla Karşılanan Ölüm’ başlıklı makaleden alınmıştır.