Είναι μία από τις πιο γνωστές φωτογραφίες της μεσοπολεμικής Γερμανίας. Μία Κυριακή του 1936, στις εγκαταστάσεις των ναυπηγείων Blohm & Voss στο Αμβούργο καθελκύεται το πλοίο “Horst Vessel”, και οι εργάτες που έχουν συγκεντρωθεί για την τελετή απευθύνουν τον ναζιστικό χαιρετισμό στον παρευρισκόμενο καγκελάριο και δικτάτορα Αδόλφο Χίτλερ. Όλοι, πλην ενός.
Ο φωτογραφικός φακός αποτύπωσε -και διέσωσε για πάντα στις σελίδες της ιστορίας- την παράταιρη, αγέρωχη και σχεδόν αινιγματική στάση ενός εργάτη, που στέκεται χαρακτηριστικά με τα χέρια σταυρωμένα στο στήθος. Μέχρι και σήμερα, ποικίλα είναι τα συναισθήματα που δημιουργούνται στον θεατή αυτής της εικόνας. Άραγε, με τα κριτήρια και την ματιά ενός σημερινού ανθρώπου, πώς φαντάζει αυτός ο ανώνυμος (;) εργάτης μέσα στο υπόλοιπο, πειθαρχημένο πλήθος; Ως θρασύς, αντιδραστικός, επαναστάτης, σκεπτόμενος, διορατικός ή “αρνητής”; Γιατί άραγε δεν κάνει αυτό που κάνουν οι πολλοί;
Κάθε προσπάθεια να αντικατασταθεί η ατομική συνείδηση από μια συλλογική συνείδηση ασκεί βία στο άτομο και είναι το πρώτο βήμα προς τον ολοκληρωτισμό. (Hermann Hesse, 1877-1962, Γερμανός συγγραφέας, Νόμπελ 1946)
Δεν είναι δύσκολο, από την άλλη, να απαντήσουμε στο αντίστροφο ερώτημα, δηλαδή στο γιατί οι πολλοί συμμορφώνονται και απευθύνουν κανονικά τον χαιρετισμό: οδηγός τους -έστω και ανεπιγνώστως- είναι ασφαλώς ο φόβος της τιμωρίας, κυρίαρχη κατάσταση στη χώρα ήδη από χρόνια πριν, ένας φόβος που τους έκανε να υιοθετήσουν σιγά σιγά τις πεποιθήσεις, την φρασεολογία και την εν γένει στάση της εξουσίας.
Η μεγάλη δύναμη του ολοκληρωτικού κράτους είναι ότι αναγκάζει αυτούς που το φοβούνται να το μιμηθούν. (Adolf Hitler, 1889-1945, Γερμανός δικτάτορας)
Θα ήταν όμως απλοϊκό εκ μέρους μας να θεωρήσουμε ότι ο φόβος είναι έννοια μονοδιάστατη. Η τυραννική εξουσία επιδιώκει πρωτίστως να εδραιωθεί μέσω της δημιουργίας εξωτερικών και εσωτερικών απειλών -όπως στιγματίστηκαν ως τέτοιοι οι Εβραίοι στην προκειμένη περίπτωση- και της συσπείρωσης του κόσμου ενάντια στον “κοινό εχθρό”.
Οι άνθρωποι μπορούν πάντοτε να οδηγηθούν στο να πράξουν σύμφωνα με τις επιταγές των ηγετών τους. Είναι εύκολο. Το μόνο που έχει να κάνει κάποιος είναι να τους πει ότι δέχονται [σ.σ. κάποιου είδους] επίθεση και να καταγγείλει τους φιλειρηνιστές ότι στερούνται πατριωτισμού και ότι εκθέτουν την χώρα σε κίνδυνο. Λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο σε κάθε χώρα. (Hermann Goering, 1893-1946, Γερμανός, ιδρυτής της Γκεστάπο, ανώτατος διοικητής της Λουφτβάφε, αντικαγκελάριος της Γερμανίας)
(Ανα)μεταδότες των απόψεων της εξουσίας μπορούν να είναι πολλοί: το δημόσιο σύστημα παιδείας, τα μέσα ενημέρωσης, φορείς της δημόσιας ζωής, πρόσωπα με επιρροή στο κοινωνικό σύνολο. Το αποτέλεσμα είναι η διαμόρφωση μιας επιθυμητής -από την εξουσία- “κοινής γνώμης”, και ο στιγματισμός όσων φρονούν διαφορετικά.
Πνευματική ελευθερία θα πρέπει να σημαίνει αποκατάσταση της ατομικής σκέψης, πνιγμένης σήμερα από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας και θύμα της διαπαιδαγώγησης, κι ακόμη θα πρέπει να σημαίνει ότι θα πάψουν να υπάρχουν κατασκευαστές της “κοινής γνώμης”, κι ακόμη και κοινή γνώμη. (Herbert Marcuse, Γερμανο-εβραίος φιλόσοφος και κοινωνιολόγος, μέλος της Σχολής της Φρανκφούρτης)
Σε τελική ανάλυση, μέσω της διαμόρφωσης μίας και μόνης “κοινής γνώμης” έχουμε ως αποτέλεσμα όχι να υπηρετούν οι άρχοντες τον λαό, αλλά το αντίστροφο. Κάθε αντίθετη φωνή περιθωριοποιείται, απαξιώνεται, τιμωρείται. Καθώς η αμφισβήτηση και η κριτική σκέψη εκ μέρους των πολιτών δίνουν την θέση τους στην στείρα και άγονη συμμόρφωση στα κελεύσματα της εξουσίας, γίνονται όλο και πιο δυσδιάκριτα τα όρια ανάμεσα στο τί είναι πραγματικό και τί όχι.
Ο χωρίς σκέψη σεβασμός προς την εξουσία είναι ο μεγαλύτερος εχθρός της αλήθειας. (Albert Einstein, Γερμανο-εβραίος φυσικός, Νόμπελ 1921)
Σε ό,τι αφορά την ιστορική αλήθεια ως προς την ταυτότητα του εργάτη που μας έδωσε την αφορμή για τις παραπάνω σκέψεις, δεν έχουμε μία οριστική απάντηση. Θεωρείται ως επικρατέστερη η εκδοχή ότι πρόκειται για τον Gustav Wegert. Σύμφωνα με τους συγγενείς του, δεν ύψωνε ποτέ το χέρι του σύμφωνα με τον γνωστό ναζιστικό χαιρετισμό, αντίθετα στο “Heil Hitler” απαντούσε λέγοντας “καλημέρα”. Αποδίδουν την όλη θαρραλέα στάση του στο ότι ήταν πιστός χριστιανός. Μάλιστα, δυσανασχετούσε με το γεγονός ότι όλες οι καθελκύσεις γίνονταν τις Κυριακές (ώστε να μη χάνονται εργατοώρες από τις εργάσιμες μέρες), ενώ ο ίδιος προτιμούσε απεναντίας να βρίσκεται στην εκκλησία…
Αυτοί που έχουν θάρρος και πίστη δεν θα χαθούν ποτέ μέσα στην [σ.σ. γενικότερη] δυστυχία. (Anne Frank, 1929-1945, Γερμανίδα Εβραιοπούλα, θύμα των Ναζί)
Του Μιχάλη Βασίλα