Ἡ συμβολή τῶν Μικρασιατῶν στήν Ἐθνεγερσία τοῦ 1821
Τό 1821 ἦταν ἕνας πανεθνικός ξεσηκωμός, στόν ὁποῖο ἔδωσαν τό «παρών» ὅλοι οἱ Ἕλληνες, προσφέροντας ὅ,τι καθένας μποροῦσε. Δέν ἦταν δυνατόν νά ἀπουσιάζουν οἱ Ἕλληνες τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, τῆς Ἰωνίας, τοῦ Πόντου καί τῆς Καππαδοκίας. Οἱ «Ἀπόστολοι» τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας εἶχαν προετοιμάσει ἐγκαίρως πολλές πόλεις τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, φροντίζοντας νά μυήσουν ἀρκετά μεγάλο ἀριθμό Ρωμιῶν στό ἱερό μυστικό.
Δέν πρέπει νά μᾶς διαφεύγει ὅτι οἱ ἑλληνικοί πληθυσμοί τῆς Μικρᾶς Ἀσίας ἦταν πάντοτε οἱονεί ὅμηροι τοῦ ὀθωμανικοῦ κράτους καί πλήρωναν μέ τή ζωή τους κάθε κρίση καί σύγκρουση τῶν Ἑλλήνων μέ τούς Τούρκους.
Ἀπό τήν πρώτη στιγμή τῆς Ἐπανάστασης μεγάλη συμφορά ἔπληξε -ἐκτός ἀπό τίς Κυδωνίες καί τά Μοσχονήσια- τούς Ἕλληνες τῆς Σμύρνης. Ὑπέμειναν τήν ἐκδικητική μανία τῶν Τούρκων κατά τῆς Ἐπανάστασης τοῦ ’21, καθώς στίφη ἀτάκτων -«ζεϊμπέκοι», «ταγκαλάκηδες»- ὁρμοῦσαν ἐπάνω στόν ἄμαχο πληθυσμό καί ἄρχιζαν ἄγριες σφαγές, διώξεις, βιασμούς, λεηλασίες, ἐξανδραποδισμούς.
Στή Νέα Ἔφεσο (Κουσάντασι) σημειώθηκαν πολλές ἀγριότητες. Πολλοί ἀπό τούς κατοίκους της πέρασαν στήν ἀπέναντι Σάμο καί κατατάχτηκαν στόν στρατό τοῦ Λυκούργου Λογοθέτη. Ἡ ἀποτυχία τους νά καταλάβουν τή Σάμο ὤθησε τούς Τούρκους νά στραφοῦν κατά τῶν ἀμάχων τῆς Νέας Ἐφέσου καί τῶν γύρω ἑλληνικῶν χωριῶν (Δώματα κ.ἄ.). Ἀκόμη καί στή μακρινή Καππαδοκία εἴχαμε σφαγές Ἑλλήνων, ὅταν ξέσπασε ἡ Ἐπανάσταση.
Ἄλλά οὔτε καί ὁ ἀπομονωμένος Πόντος ἔμεινε ἔξω ἀπό τά ἐπαναστατικά γεγονότα. Εἶναι γνωστό ἐξάλλου ὅτι ὁ ἀρχηγός τῆς Φιλικῆς Ἀλέξανδρος καί ὁ ἀδελφός του Δημήτριος Ὑψηλάντης ἦταν ποντιακῆς καταγωγῆς, ἀπό τά Ὕψηλα τῆς Τραπεζούντας. Μεταξύ τῶν σημαινόντων Φιλικῶν ἦταν ὁ πόντιος Ἠλίας Κανδήλης ἤ Κανδήλογλου. Λέγεται ὅτι ὁ μητροπολίτης Χαλδίας Σίλβεστρος ἔκανε μυστική σύναξη καί κήρυξε στούς Ποντίους τόν ἐθνικό λόγο. Ἀσφαλῶς καί οἱ Πόντιοι θά πλήρωναν τότε βαρύ φόρο αἵματος, ἄν ὁ «ντερέμπεης» τῆς Τραπεζούντας, ὁ Ὀσμάν πασᾶς, δέν συγκρατοῦσε τόν μαινόμενο ὄχλο, πού φρύαξε κυριολεκτικά, ὅταν ἔμαθε γιά τήν Ἐπανάσταση. Ὁ ἐν λόγῳ Ὀσμάν πασᾶς ἀντέδρασε στήν ἀπόφαση τῶν τούρκων ἀγάδων τῆς περιοχῆς Τραπεζούντας γιά γενική σφαγή τῶν Ἑλλήνων, διότι -φημολογοῦνταν- ἦταν κρυπτοχριστιανός ἤ ἀπόγονος ἐξισλαμισμένων Ρωμιῶν.
Οἱ ἀπηνέστατοι διωγμοί συντέλεσαν, ὥστε μεγάλο μέρος τῶν Μικρασιατῶν νά καταφύγει στήν ἐπαναστατημένη Ἑλλάδα καί νά συμμετέχει ἐθελοντικά στόν ἐθνικοαπελευθερωτικό Ἀγώνα. Τό πιό δυναμικό στοιχεῖο ἀπό τούς πρόσφυγες αὐτούς, άφοῦ εἶχε συμμετάσχει σέ πλῆθος μαχῶν, συγκρότησε ἰδιαίτερο στρατιωτικό σχηματισμό, πού ὀνομάστηκε Ἰώνιος Φάλαγξ ἤ Φάλαγξ τῆς Ἰωνίας. Ἐπικεφαλῆς τοῦ σώματος αὐτοῦ τέθηκε ὁ σμυρνιός Γιαννακός Καρόγλου, πού πολέμησε κατά τοῦ Ἰμπραήμ στήν Πελοπόννησο, στή μάχη τῆς Ἀράχοβας μέ τόν Καραϊσκάκη καί ἀλλοῦ.
Οἱ περισσότεροι μικρασιάτες ἀγωνιστές κατάγονταν ἀπό τίς Κυδωνίες, τή Σμύρνη καί τή δυτική Μικρά Ἀσία, ἀλλά καί ἀπό τήν Καππαδοκία καί τόν Πόντο. Ἀπέκρυπταν τά πραγματικά τους ὀνόματα, γιά νά ἀποφύγουν τά ἀντίποινα κατά τῶν συγγενῶν τους στή Μικρά Ἀσία καί δήλωναν ὡς ἐπώνυμο τόν τόπο καταγωγῆς τους. Συναντοῦμε ἔτσι ἐπίθετα πατριδωνυμικά, ὅπως π.χ. Σμυρνιός, Σμυρνιώτης ἤ Σμυρναῖος, Ἀιβαλιώτης ἤ Κυδωνιάτης, Μοσχονησιώτης, Βουρλιώτης, Καισαρέας, Τραπεζούντιος κ.ἄ.
Ἐνθουσιώδεις καί τολμηροί ἔφθασαν ἀπό τούς πρώτους στήν κυρίως Ἑλλάδα, κατατάχθηκαν στίς ὁμάδες ὁπλαρχηγῶν καί συγκρότησαν αὐτοτελεῖς στρατιωτικούς σχηματισμούς, ὅπως ἦταν τό σῶμα 300 Ἀιβαλιωτῶν πού ἀγωνίστηκε κατά τοῦ Δράμαλη. Εἶναι γνωστός ὁ ἀγωνιστής Εὐστράτιος Παππᾶς, πού ἀνῆλθε στόν βαθμό τοῦ ὑποστρατήγου καί οἱ πέντε ἡρωικοί ἀδελφοί Πίσσα. Στά Ἀπομνημονεύματα τοῦ Στρατῆ Πίσσα ἀναφέρεται ὅτι οἱ «πεσόντες στίς διάφορες μάχες Ἀιβαλιῶτες ὑπολογίζονται σέ πέντε χιλιάδες». Ἀιβαλιῶτες ἦταν καί οἱ γνωστοί ὁπλαρχηγοί Χατζῆ-Ἀποστόλης, Κωνσταντῖνος Ἀιβαλιώτης, Δημ. Καπανδάρος. Ὁ διαπρεπέστερος μικρασιάτης ἀγωνιστής Κυδωνιάτης ὑπῆρξε ὁ Δημήτριος Μοσχονησιώτης, πού πρῶτος ἐκπόρθησε τό κάστρο τοῦ Παλαμηδίου στίς 30 Νοεμβρίου τοῦ 1822.
Μετά τίς Κυδωνίες ἀκολουθεῖ ἡ προσφορά τῆς Σμύρνης. Σέ ἀρκετές ἑκατοντάδες, ἴσως καί χιλιάδες, πρέπει νά ἀνέρχονται οἱ Σμυρναῖοι ἀγωνιστές. Ἀπό ἐκεῖ καταγόταν καί ὁ γιατρός Νικόλαος Χορτάκης, ὁ ὁποῖος στό χωριό Χρυσό τῶν Δελφῶν ἵδρυσε νοσοκομεῖο μέ σκοπό τή φροντίδα τῶν τραυματισμένων καί ταλαιπωρημένων πολεμιστῶν τοῦ Ἀγώνα. Νά ὑπενθυμίσουμε ὅτι καί αὐτό τό χρυσοκέντητο ὕφασμα, πού χρησιμοποιήθηκε ὡς λάβαρο τῆς Ἐπανάστασης στήν Ἁγία Λαύρα καί ἀπεικονίζει τήν Κοίμηση τῆς Θεοτόκου, κεντήθηκε στή Σμύρνη.
Ἐνδιαφέρον, ἐπίσης, παρουσιάζει ἡ περίπτωση τοῦ Χατζησάββα Καισαρέα ἀπό τήν Καππαδοκία. Ἐγκατέλειψε τό τάγμα τῶν γενιτσάρων, ὅπου τόν εἶχε κατατάξει τό παιδομάζωμα, καί κατέφυγε στήν Ἑλλάδα, γιά νά ἐνταχθεῖ στό σῶμα τοῦ Πλαπούτα καί νά ἀνδραγαθήσει.
Οἱ Πόντιοι τῆς Τραπεζούντας ἀντιπροσωπεύονται ἀπό ἕνα σημαντικό ἀριθμό ἀγωνιστῶν. Στό βιβλίο τοῦ Τάκη Σαλκιτζόγλου «Ἡ Μικρά Ἀσία στήν Ἐπανάσταση τοῦ 1821» παρατίθεται κατάλογος μικρασιατῶν ἀγωνιστῶν πού καταλαμβάνει 74 σελίδες! Ἀκόμη καί ἀπό τήν Ἄγκυρα μνημονεύονται ὁ Χατζή -Συμεών Ἰακώβου καί ὁ Δημήτριος Τσερκέσιος, πού πολέμησε μέ τόν Ἀλέξανδρο Ὑψηλάντη στή Μολδοβλαχία.
Στήν Καππαδοκία ὑπάρχουν πληροφορίες ὅτι Φιλικός ἦταν ὁ μητροπολίτης Καισαρείας Παΐσιος, καθώς καί ὁ προπάππος του Σεραφείμ Ρίζου, ἀπό τή Σινασό, τόν ὁποῖο ἀπαγχόνισαν οἱ Τοῦρκοι στήν Προύσα, γιατί ἦταν μέλος τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας.
Ἐπίσης, δέν εἶναι εὐρέως γνωστό ὅτι τήν ἑπομένη τῆς Ἐπανάστασης δεκαεπτά γυναῖκες ἔπεσαν στόν ποταμό Σάρρο, στήν Καισάρεια τῆς Καππαδοκίας, γιά νά μήν τίς αἰχμαλωτίσουν οἱ Τοῦρκοι, ὁριοθετώντας ἔτσι ἀνεξίτηλα μέ τή ζωή τους τά ὅρια τῆς Ρωμανίας, ὅπως ἀπάντησε τό 1827 ὁ Καποδίστριας πρός τόν ἐκπρόσωπο τοῦ ἀγγλικοῦ ὑπουργείου Ἐξωτερικῶν, Wilmot Horton: «Ἀπό τό 1821 τά ὅρια καθορίζονται ἀπό τό αἷμα πού χύθηκε στά σφαγεῖα τῶν Κυδωνιῶν, τῆς Κύπρου, τῆς Χίου, τῆς Κρήτης, τῶν Ψαρῶν καί τοῦ Μεσολογγίου, καθώς καί τούς πολλούς κατά γῆν καί θάλασσαν ἀγῶνες μέ τούς ὁποίους δοξάστηκε τό γενναῖον αὐτό ἔθνος». Καί τούς ὅπου γῆς Ἕλληνες ὁ μετέπειτα Κυβερνήτης τούς προσδιόριζε ὡς ἑξῆς: «Τό Ἑλληνικό ἔθνος τό ἀποτελοῦν ὅλοι οἱ ἄνθρωποι οἱ ὁποῖοι ἀπό τήν ἅλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως δέν ἔπαυσαν νά πρεσβεύουν τήν ὀρθόδοξη θρησκεία, νά ὁμιλοῦν τή γλώσσα τῶν πατέρων τους καί νά παραμένουν ὑπό τήν πνευματική καί κοσμική δικαιοδοσία τῆς ἐκκλησίας τους, ὁποιανδήποτε περιοχή τῆς Τουρκίας καί ἄν κατοικοῦν».