ΦΩΤΗΣ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ (8 Νοεμβρίου 1895 – 13 Ιουλίου )
«Ρεαλιστής όπως όλοι οι μεταφυσικοί κι ο Φώτης Κόντογλου, διαθέτει μια φαντασία που δεν την εξουσιάζει η μονομέρεια. Με τις βυζαντινά πριμιτιβιστικές χειρονομίες του μας δηλώνει την ύπαρξη ενός σύμπαντος πεπερασμένου, μα και ανεξαγόραστου. Περισσότερο τον απασχολεί η ηθική διάσταση του σύμπαντος αυτού. Είναι Έλληνας και παγκόσμιος τόσον ως ζωγράφος όσο και ως συγγραφέας που ξέρει να διαλέγει τις ακριβοδίκαιες λέξεις του, όχι μονάχα από το στόμα του λαού, μα και από τις εκλεκτικές αναζητήσεις και περιδιαβάσεις του σε ξένα κείμενα, απόμερα στον καιρό μας και σχεδόν άγνωστα σ’ εμάς ακριβώς γιατί δε μπορούμε να βαστάξουμε τις αλήθειες τους που μας φανερώνουν.
Ο ακούραστος αυτός δουλευτής, τόσο επίμονος στις αναζητήσεις του μπορεί και διευρύνει το χρόνο προς το μέρος της παράδοσης. Και η δική του παράδοση έχει το διπλό πρόσωπο του Ιανού. Ένα μέρος της κοιτάζει το παρελθόν με νοσταλγία, κι ένα άλλο το μέλλον με αναστάτωση ψυχής. Ο καλλιτέχνης προσπαθεί να φέρει σ’ επαφή τα δυο αυτά τρομερά πέρατα του απελπισμένου ανθρώπινου χρόνου.
Β΄
Μα παράδοση, στην καυτερή διατομή του δικού του παρόντος, σημαίνει βίωμα. Ο Κόντογλου αναζητώντας τη χρυσή σύζευξη για τους άλλους, μπορεί και βιώνει τις αναζητήσεις του. Και τούτες, όχι ως πνευματική αβεβαιότητα, αλλά ως αγώνα που χωρίς αμφιβολία θα καταλήξει σε μια τελεσφόρα κατάκτηση. Για όσους θελήσουν να τον ακολουθήσουν είναι ένας δρομοδείχτης, μα και το τέρμα των αναζητήσεών τους.
Οι τοιχογραφίες του Δημαρχείου της Αθήνας, αποτελούν την Καπέλα Σιξτίνα του Κοντόγλειου Ελληνισμού. Εκεί θα δει κανείς πως το καθημερινό βίωμα ανάγεται σε ιστορία και πως κι αυτή με τη σειρά της προάγεται σε μυθολογία. Έτσι το όραμα ενός ενιαίου και απέραντου Ελληνισμού φθάνει στην καθαρότητα των μεταφυσικών εννοιών. Γίνεται ουσία ζωής προς μίμηση και συνέχιση.
Η πραγματικότητα, στον κόσμο του Κόντογλου, μπερδεύεται ανεπαίσθητα με το όνειρο, με αποτέλεσμα όταν ξαναγίνει πραγματικότητα να μπορεί να βιωθεί απ’ τους ανθρώπους. Έτσι βλέπουμε τον ευτυχισμένο εξωτικό βασιλιά Κόνεκ – Κόνεκ που συλλογίζεται στην άκρη του ωκεανού « το τι είναι ο άνθρωπος», να συμπληρώνει τον φιλέρευνο Στράβωνα και τον Φραγκίσκο Κατελάνο « τον εν Μετεώροις και Λαύρα ζωγραφίσαντα».
Απόσπασμα από το κείμενο του Θανάση Παπαθανασόπουλου στα ΤΕΤΡΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ αρ. 23 «ΜΝΗΜΟΝΑΡΙΟΝ ΤΟΥ ΦΩΤΗ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ» Εκδόσεις ΕΥΘΥΝΗ Αθήνα 1985.