Τεκµήρια αποδόµησης της παραχάραξης της πραγµατικότητας από τους παραγωγούς της σειράς του Νέτφλιξ για την τελευταία Πτολεµαία βασίλισσα της Αιγύπτου
του Τάσου Χατζηαναστασίου*
Η σκηνοθέτιδα Τίνα Χάραβι της σειράς τεσσάρων επεισοδίων για τη ζωή της Κλεοπάτρας, που έχει ετοιμάσει η μεγάλη πλατφόρμα παραγωγής ταινιών και που θα αρχίσει να προβάλλεται στις 10 Μαΐου, έχει επιλέξει μία μαύρη ηθοποιό για τον ρόλο της βασίλισσας της Αιγύπτου. Όχι γιατί η συγκεκριμένη ηθοποιός μπορεί ν’ αποδώσει τον ρόλο καλύτερα, από άποψη υποκριτικής, αλλά γιατί το ζητούμενο είναι να «μάθει» το κοινό ότι το πραγματικό ιστορικό πρόσωπο, η Κλεοπάτρα, πιθανότατα ήταν μαύρη. Αυτό προφανώς επιτάσσει ο σύγχρονος αντεστραμμένος ρατσισμός του Woke κινήματος.
Όσοι παρακολουθούν τα κινηματογραφικά δεδομένα τα τελευταία χρόνια έχουν αντιληφθεί ότι, στο πλαίσιο μιας κακώς εννοούμενης πολιτικής ορθότητας, προβάλλονται και φυσικά χρηματοδοτούνται σχεδόν αποκλειστικά παραγωγές όπου υποχρεωτικά θα πρέπει να χωρέσει κι ένας «μη λευκός», κατά προτίμηση γυναίκα. Τι κι αν τα περισσότερα δημιουργήματα του ευρωπαϊκού πολιτισμού των προηγούμενων αιώνων δεν είχαν προβλέψει τις «ευαισθησίες» της Woke υστερίας; Τίποτα δεν μας εμποδίζει να τα διασκευάσουμε επί το πολιτικώς ορθότερον, κοινώς να τα λογοκρίνουμε. Είδαμε σειρά του BBC για τον «εθνικό ήρωα» των Άγγλων, τον Ρομπέν των Δασών, με τον αγαπημένο του σύντροφο, τον Γιαννάκη, να είναι …μαύρος, ενώ στο πλευρό του αγωνίζεται γυναίκα αραβικής καταγωγής(!). Γνωστότερη περίπτωση ο μαύρος Άμλετ του Shakespeare’s Globe το 2016 και πάει λέγοντας. Στο ίδιο πλαίσιο, θα δούμε φαντάζομαι τον Οθέλλο αντί για μαύρο, όπως τον εμπνεύστηκε ο Σαίξπηρ, ως σύγχρονο, υποχρεωτικά λευκό, γυναικοκτόνο. Ο λευκός άντρας χρεώνεται όλα τα αμαρτήματα από την εποχή του … Αδάμ και καταδικάζεται στην αιώνια περιφρόνηση. Στην ουσία, πρόκειται για έναν ρατσισμό με …αντιρατσιστικό περίβλημα.
Στην περίπτωση της σειράς του Νέτφλιξ, η σκηνοθέτιδα Τίνα Χάραβι υπερασπίστηκε την επιλογή μίας μαύρης ηθοποιού για τον ρόλο της βασίλισσας Κλεοπάτρας, ως απολύτως λογικής με βάση, φυσικά, τη… δική της λογική και όλου του εσμού που εκπροσωπεί. Καταλήγει μάλιστα με το εξής αυθαίρετο συμπέρασμα των ανιστόρητων και ασυνάρτητων συλλογισμών της: «Οπότε; Ήταν η Κλεοπάτρα μαύρη; Δεν το γνωρίζουμε σίγουρα, αλλά είμαστε σίγουροι ότι δεν έμοιαζε με την Ελίζαμπεθ Τέιλορ», αναφερόμενη στην ιστορική χολιγουντιανή παραγωγή του 1963. Αφού, λοιπόν, δεν μοιάζει με την Ελίζαμπεθ Τέιλορ, γιατί να μην είναι και μαύρη; Ο ορισμός του παραλογισμού!
Κι όμως γνωρίζουμε σίγουρα ότι η Κλεοπάτρα όχι μόνο δεν ήταν μαύρη Αφρικανή, ούτε και θα μπορούσε να ήταν, αλλά ούτε καν Αιγυπτία, εκείνης της εποχής, πριν, δηλαδή, από την κατάκτηση της Αιγύπτου από τους Άραβες.
Η μορφή και καταγωγή της Κλεοπάτρας μέσα από τα τεκμήρια της εποχής
Οι πηγές για την εμφάνιση και την καταγωγή της Κλεοπάτρας Ζ΄ Φιλοπάτορος της Αιγύπτου αφορούν κυρίως γλυπτές και ζωγραφικές απεικονίσεις του 1ου αιώνα π.Χ. και μ.Χ., της εποχής δηλαδή που έζησε η Κλεοπάτρα, και αρχαίες γραπτές μαρτυρίες. Πρώτα πρώτα γνωρίζουμε ότι ήταν κόρη του Πτολεμαίου ΙΒ΄ Αυλητή, της ελληνικής μακεδονικής δυναστείας των Πτολεμαίων και της Κλεοπάτρας Τρύφαινας, που ήταν πιθανότατα συγγενής του κατά τη συνήθεια της εποχής. Είναι, δηλαδή, παραπάνω από βέβαιο, αντίθετα με τους αυθαίρετους ισχυρισμούς της ανίδεης σκηνοθέτιδας, ότι τα μέλη της δυναστείας των Πτολεμαίων ανήκαν στο ίδιο οικογενειακό δέντρο.
Σε ό,τι αφορά τις γλυπτές απεικονίσεις της, δεν υπάρχει ούτε μία που να παριστάνει την Κλεοπάτρα σε κάποια μορφή που να μπορεί κανείς να υποψιαστεί ότι πλησιάζει έστω σε μαύρη Αφρικανή. Το ίδιο ισχύει και για τις γλυπτές απεικονίσεις του πατέρα της (προτομή του οποίου εκτίθεται στο Λούβρο) και της μητέρας της (προτομή της οποίας εκτίθεται σε μουσείο της Τουλούζης), που είναι επίσης σύγχρονες με την εποχή που έζησαν (1ος αι. π.Χ.). Θα ήταν μάλλον απίθανο, εκείνη την εποχή τουλάχιστον, από γονείς Έλληνες και λευκούς η κόρη να είναι μαύρη Αφρικανή.
Από τις απεικονίσεις της εποχής της Κλεοπάτρας έχουμε ένα ζωγραφισμένο πορτραίτο που αποδίδεται σ’ αυτήν, όπου εμφανίζεται με κόκκινα μαλλιά, φέροντας διάδημα και ενώτια από μαργαριτάρια. Βρέθηκε στο Herculaneum (σημ. Ερκολάνο) της Ιταλίας και χρονολογείται από τα τέλη του 1ου αι. π.Χ. ως τα μέσα του επόμενου αιώνα. Επίσης στην Ιταλία, βρέθηκε άγαλμα της Κλεοπάτρας της ίδιας εποχής, ενώ στο Altes Museum του Βερολίνου εκτίθεται προτομή της Κλεοπάτρας με βασιλικό διάδημα μέσα του 1ου αι. π.Χ., την περίοδο της επίσκεψής της στη Ρώμη, που βρέθηκε κατά μήκος της Αππίας Οδού. Άλλη προτομή της φυλάσσεται στα μουσεία του Βατικανού και είναι πανομοιότυπη ως προς τη μορφή με τα προηγούμενα γλυπτά. Σημαντικότατο τεκμήριο της μορφής της Κλεοπάτρας αποτελεί η απεικόνισή της στη μία όψη αργυρού νομίσματος (δηναρίου) του 32π.Χ. με την επιγραφή CLEOPATRAE REGINAE REGUM, FILIORUM REGUM, δηλαδή: «Της βασιλίσσης βασιλέων και υιών βασιλέων», ενώ στην πίσω όψη υπάρχει το προφίλ του Μάρκου Αντωνίου.
Σε ό,τι αφορά, τέλος, τις γραπτές μαρτυρίες, γνωστότερη ίσως είναι η σχετική αναφορά του Πλουτάρχου στον Βίο του Αντωνίου (27.4-5). Στο απόσπασμα αυτό, ο Έλληνας ιστορικός του 1ου μ.Χ. αιώνα αναφέρει ότι η γοητεία της δεν οφειλόταν τόσο στην ομορφιά της, που ήταν μάλλον συζητήσιμη, αλλά στην ευγλωττία, τη μόρφωση και την ευφυΐα της. Θα ήταν μάλλον απίθανο να μην αναφέρει κάτι για τα χαρακτηριστικά του προσώπου ή του χρώματός της σε περίπτωση που γνώριζε ότι η Κλεοπάτρα ήταν μαύρη Αφρικανή. Αντίθετα, αναφέρει ότι η βασίλισσα ήταν πολύγλωσση και μιλούσε τις γλώσσες των βαρβάρων συνήθως χωρίς τη βοήθεια διερμηνέα, ενώ οι βασιλείς πριν από αυτήν ούτε την αιγυπτιακή, τη γλώσσα της χώρας που κυβερνούσαν, δεν καταδέχονταν. Είναι παραπάνω από βέβαιο ότι, εάν η Κλεοπάτρα ήταν οτιδήποτε άλλο, π.χ. Αιγυπτία, Αφρικανή ή Περσίδα, ο ιστορικός θα σχολίαζε και την ελληνομάθειά της, κάτι που δεν συμβαίνει, διότι θεωρεί αυτονόητο ότι η πρώτη της γλώσσα ήταν τα ελληνικά.
Αντί, λοιπόν, η σκηνοθέτιδα να καταγγέλλει όσους επισημαίνουν την ωμή παραχάραξη της ιστορίας ενός, τελικά, ρατσισμού από την ανάποδη (που όμως εμφανίζεται ως αντιρατσισμός), ας μελετήσει και η ίδια τα τεκμήρια που, αντίθετα με τα όσα ανοήτως υποστηρίζει, επιβεβαιώνουν ότι η Κλεοπάτρα αποκλείεται να ήταν μαύρη της Αφρικής. Και, εν πάση περιπτώσει, με δεδομένο ότι σε μία δημοκρατική κοινωνία το χρώμα του δέρματος δεν πρέπει να έχει καμία σημασία, αφού όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, γιατί αυτή η εμμονή να κάνουμε, μεταφορικά και κυριολεκτικά, το άσπρο μαύρο;
Ο Τάσος Χατζηαναστασίου είναι δρ. Ιστορίας.