Η επέτειος των 200 χρόνων από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης έδωσε την αφορμή για πολλές νέες έρευνες και εκδόσεις. Ένα από τα πιο ισχνά κεφάλαια της σχετικής βιβλιογραφίας και των γνώσεών μας για το 1821 είναι οι οθωμανικές πηγές και σε αυτόν τον τομέα κυκλοφόρησαν μερικά πολύ σημαντικά βιβλία. Ένα από τα πιο πρόσφατα είναι η έκδοση των ιστορικών Ηλία Κολοβού, Σουκρού Ιλιτζάκ και Μοχαμάντ Σχαριάτ Παναχί, με τίτλο «Η οργή του σουλτάνου. Αυτόγραφα διατάγματα του Μαχμούτ Β΄ το 1821», που κυκλοφόρησε πριν από λίγες βδομάδες (2021) από τις εκδόσεις του ΕΑΠ (Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο).
Πρόκειται για ένα πολύτιμο «μεγάλο παράθυρο», που φωτίζει τη στάση του Μαχμούτ Β΄ απέναντι στην Επανάσταση και περιλαμβάνει την υποδειγματική έκδοση 62 μεταφρασμένων σουλτανικών εγγράφων που αφορούν την αντιμετώπιση της κατάστασης στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, την Πελοπόννησο, τον Άθωνα, τη Θεσσαλονίκη, τις Κυδωνίες, κ.α., αλλά και σε δραματικά γεγονότα όπως τον απαγχονισμό του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄. Στην έκδοση προτάσσεται εκτενής καλογραμμένη εισαγωγή των τριών επιμελητών. Όπως τονίζουν, τα έγγραφα προσφέρουν την ευκαιρία να εξεταστούν τα γεγονότα του πρώτου χρόνου της Επανάστασης από την πλευρά του «άλλου», «από τη σκοπιά της οθωμανικής εξουσίας, και μάλιστα στο ανώτατο επίπεδο».
Ο χώρος του παρόντος άρθρου, μας περιορίζει ως προς την περαιτέρω παρουσίαση του βιβλίου, που είναι προϊόν πολύμοχθης έρευνας και κομίζει πλήθος νέων στοιχείων. Θα σταθούμε μόνο στο πολύ σημαντικό έγγραφο που αφορά το κυπριακό 1821. Πρόκειται για αχρονολόγητη εισήγηση του μεγάλου βεζίρη Χατζή Σαλίχ Πασά προς τον σουλτάνο Μαχμούτ Β΄ και τη σύντομη απάντηση του δεύτερου. (Οι συγγραφείς χρονολογούν την επιστολή στα τέλη Ιουνίου 1821, όμως πρόκειται για έγγραφο που γράφτηκε ένα μήνα αργότερα.) Ο μεγάλος βεζίρης αναφέρει ότι έλαβε αρκετές επιστολές από τον μουχασσίλη της Κύπρου Κιουτσούκ Μεχμέτ, από άλλους Οθωμανούς αξιωματούχους του νησιού αλλά και τους μουσουλμάνους κατοίκους. Και συνεχίζει: «Ο μουχασσίλης βεβαιώνει ότι εφαρμόστηκαν οι αυτοκρατορικές διαταγές για τον απαγχονισμό του αρχιεπισκόπου Κύπρου [Κυπριανού], ακόμη τριών μητροπολιτών και άλλων πενήντα ατόμων που είχαν αναμειχθεί στη στάση. Οι οικίες τους σφραγίστηκαν. Στη θέση τους διορίστηκε νέος αρχιεπίσκοπος και μητροπολίτες, με την εγγύηση ότι θα διευθετούν τις υποθέσεις των πολυπληθών ραγιάδων στην Κύπρο. Επίσης, ο μουχασσίλης παραθέτει τον κατάλογο με τα ονόματα [των συλληφθέντων και εκτελεσθέντων] και παρακαλεί να του αποσταλούν τα μπεράτια που επικυρώνουν τον διορισμό των αντικαταστατών τους. Ωστόσο, περίπου είκοσι γκιαούρηδες που συμμετείχαν στη στάση και που συμπεριλαμβάνονται στον κατάλογο κατέφυγαν στα προξενεία της Ρωσίας, της Γαλλίας και της Αυστρίας. Οι πρόξενοι αρνήθηκαν ότι έχουν κρύψει φυγάδες, οι οποίοι θα έπρεπε να παραδοθούν καθώς είναι ραγιάδες του Υψηλού Κράτους. Ο μουχασσίλης εισηγείται να σταλεί αυτοκρατορικό διάταγμα προκειμένου να σφραγιστούν και τα δικά τους σπίτια. Επίσης, αναφέρει ότι η μονή Τσύκκου [Κύκκου] στον καζά της Λεύκας είναι οχυρωμένη και θα πρέπει να κατεδαφιστεί, ώστε να εξαλειφθεί κάθε δυνατή απειλή. Και προσθέτει ότι στην οικία του εκτελεσθέντος αρχιεπισκόπου ανακαλύφθηκαν δύο χρυσά αντικείμενα με πολύτιμους λίθους, που χρησιμοποιούνταν στις ψευδοτελετουργίες τους, ενώ έστειλε το ένα [στην Κωνσταντινούπολη] για να εκτιμηθεί. (…) Το υπόμνημα του ναϊπη και η αναφορά των [μουσουλμάνων] κατοίκων της Κύπρου επικροτούν τη συμπεριφορά του μουχασσίλη και συνηγορούν στην Αυτού Μεγαλειότητα [τον σουλτάνο] υπέρ της παραμονής του στο αξίωμα. (…)»
Εάν επιχειρήσουμε να συνοψίσουμε τις εξαιρετικά σημαντικές πληροφορίες του εγγράφου θα σταθούμε στον οθωμανικό ισχυρισμό για στάση που ετοίμαζαν οι ραγιάδες και στην Κύπρο, στην οριστικοποίηση του αριθμού των προγραφέντων στους εβδομηνταπέντε (εκ των οποίων οι είκοσι κατάφεραν να ξεφύγουν) και στη λεηλασία της Αρχιεπισκοπής. Το ένα χρυσό αντικείμενο περιγράφεται ως «άθλιο στέμμα» στη συνέχεια του εγγράφου, ήταν δηλαδή η αρχιεπισκοπική μίτρα του Κυπριανού. Όμως, το πιο συγκλονιστικό και παντελώς άγνωστο στοιχείο που κομίζει το έγγραφο, είναι η πρόταση του Κιουτσούκ Μεχμέτ για κατεδάφιση της Μονής Κύκκου (!), που μπορεί να συνδυστεί με τις πληροφορίες για τις επαναστατικές ενέργειες και την ανεύρεση όπλων στη Μονή. Τόσο ο βεζίρης όσο και ο ίδιος ο Μαχμούτ Β΄ αρνήθηκαν την κατεδάφιση του μοναστηριού επικαλούμενοι τον «Ιερό νόμο» που δεν επέτρεπε την κατεδάφιση παλαιών εκκλησιών. Ευτυχώς…
Τα έγγραφα επιβεβαιώνουν (για όσους χρειάζονται αποδείξεις…), ότι οι «πολυπληθείς ραγιάδες της Κύπρου» αντιμετωπίστηκαν από τους Οθωμανούς το 1821 ακριβώς όπως οι «υπόλοιποι άπιστοι του μιλλετιού των Ρωμηών».
Δημοσιεύθηκε στην εφημ. «Ο Φιλελεύθερος» στις 26 Ιουνίου 2021
του Πέτρου Παπαπολυβίου