Ὁ ἐν κοινωνίᾳ Θεοῦ διατελῶν πιστός ἀναγνωρίζει ὡς ὑπέρτατον Παιδαγωγόν τόν Θεόν πατρικῶς παιδαγωγοῦντα τά τέκνα του «εἰς τό μεταλαβεῖν τῆς ἁγιότητος αὐτοῦ» (Ἑβρ. 12, 11). Χαρακτηριστικός εἶναι ὁ στίχος τοῦ ψαλμωδοῦ: «καί ἡ παιδεία σου ἀνώρθωσέ με εἰς τέλος, καί ἡ παιδεία σου αὐτή με διδάξει» (Ψαλμ. 17, 36).
Ἡ παιδαγωγική ἐπιστήμη διαπιστώνει ὅτι «τό τελειότερον πρότυπον παιδαγωγοῦ καί διδασκάλου ἐμφανίζεται ἐν τῷ προσώπῳ τοῦ Χριστοῦ. Οὗτος ὑπῆρξε καί θά παραμείνῃ ὁ παιδαγωγός νέων καί γερόντων, ὅλων τῶν αἰώνων, μέ ἀσύλληπτον παιδαγωγικήν δραστηριότητα καί ἀπροσδιόριστον διδακτικήν ἱκανότητα, ἱδρυτής τῆς παγκοσμίου χριστιανικῆς Παιδαγωγικῆς καί τελειότατον ὑπόδειγμα ὅλων τῶν παιδαγωγῶν καί διδασκάλων. Κατά τό πρότυπον δέ τοῦ Μεγάλου Διδασκάλου ἀπέβησαν καί οἱ μαθηταί του ἐν συνεχείᾳ διδάσκαλοι, παιδεύοντες τούς πάντας διά τῆς παρρησίας αὐτῶν καί διδάσκοντες εἰς πᾶσαν τήν οἰκουμένην τήν ὑψηλήν Χριστιανική διδασκαλίαν»[i]. Πρότυπα παιδαγωγῶν ἀνεδείχθησαν οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καί Διδάσκαλοι τῆς οἰκουμένης.
Εἰς τόν αἰῶνα μας Πατήρ τῆς Ἐκκλησίας, Διδάσκαλος καί πρότυπον παιδαγωγοῦ ὑπό τήν γενικήν, ὡς ἄνω, ἔννοιαν καί ὑπό τήν εἰδικήν τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ Λειτουργοῦ, ἀνεδείχθη ὁ ἅγιος Νεκτάριος Πενταπόλεως.
Ἡ διδασκαλική προσωπικότης διαχρονικῶς ἐκτιμᾶται ὡς ὁ πλέον ἀποφασιστικός παράγων ἀγωγῆς τῶν παίδων. Τοῦτο ὁμολογεῖται καί ὑπό τῶν μαθητῶν τοῦ πανθομολογουμένως ἁγίου Ἱεράρχου καί Παιδαγωγοῦ. Ὁ καθηγητής τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν καί Ἀκαδημαϊκός Γεώργιος Σωτηρίου γράφει: «Ὅσοι ηὐτυχήσαμεν, νά μαθητεύσωμεν εἰς τήν ἱεράν Σχολήν τοῦ Ριζάρη ὑπό τήν Διεύθυνσιν τοῦ Μητροπολίτου Νεκταρίου, ἐνθυμούμεθα τόν μειλίχιον χαρακτῆρα του καί τήν γοητείαν πού ἐξήσκει εἰς ἡμᾶς ἡ ἀκτινοβολία τῆς προσωπικότητός του… ὁ Νεκτάριος οὐδέποτε ἐπέβαλε ποινάς· ἤρκει ὅμως ἕνας λόγος του, μία μειλίχιος συμβουλή, νά φέρῃ τόν μαθητήν εἰς συναίσθησιν τῆς τυχόν παρεκτροπῆς του καί νά ἐπιφέρῃ τήν βελτίωσίν του. Αὐτό κατορθώνει ἡ προσωπικότης τοῦ διευθύνοντος. Καί τό ἀνεκτίμητον τοῦτο προσόν κατεῖχε ὁ Νεκτάριος.
Εἰς τόν Νεκτάριον δικαίως ἀπενεμήθη “ὁ στέφανος τῆς δικαιοσύνης” καί κατετάγη δικαίως μεταξύ τῶν ἁγίων»[ii].
Περιεκτική καί πολυσήμαντος εἶναι ἡ μαρτυρία τοῦ Πρωτοπρεσβυτέρου Νικολάου Μυλωνᾶ: «Ἡ ψυχολογία τοῦ ἀειμνήστου ἐπί ἑνός ἑκάστου τῶν μαθητῶν, τώρα τό ἐννοῶ, ἦτο ἀλάθητος καί ἐπ᾿ αὐτῆς στηριζόμενος ὁ ἀείμνηστος, μεθοδικῶς καί παιδαγωγικῶς ἐνίσχυε τούς μέν καί τούς δέ. Ἡ ὀργή ἦτο τελείως ἄγνωστος καί οὐδέποτε ἐνθυμοῦμαι ἐν ταῖς παρατηρήσεσί του διά μαθητικά παραπτώματα, νά ἤλλασσεν ἡ γαλήνιος καί ἁγία μορφή του. Τό στόμα του εἶχε τήν δύναμιν, νά μᾶς κρατῇ αἰχμαλώτους καί ἀκινήτους κατά τάς παρατηρήσεις καί πατρικάς συμβουλάς του καί ἀληθῶς, καί οἱ μαθηταί τῆς ἐποχῆς μου, ἀνεγνώριζον εἰς τό πρόσωπόν του τόν στοργικόν Πατέρα τους, τόν ἀπαράμιλλον παιδαγωγόν καί τόν ἀμίμητον κηδεμόνα. Σοφός πράγματι διδάσκαλος, ἐξέδιδε διαρκῶς θεολογικάς πραγματείας ἐπί παντοίων θεμάτων, νυχθημερόν ἐργαζόμενος ὑπέρ τῶν θεολογικῶν γραμμάτων. Ὑπῆρξε συνάμα ποιητική ψυχή, συνθέσας οὐκ ὀλίγους ὕμνους πρός τόν ἐν Τριάδι Θεόν, τήν Ὑπεραγίαν Θεοτόκον καί λοιπούς ἁγίους. Ὅταν τούς ἔψαλλε, μετηρσιοῦτο. Ὤθει δι᾿ αὐτῶν καί τοῦ ἁγίου του παραδείγματος τούς μαθητάς αὐτοῦ εἰς μυστικισμόν, διότι ἦτο πλουσία ἡ ψυχή του εἰς συναισθήματα πίστεως, ἀγάπης καί καλωσύνης. Ἦτο ἡ ἐνσάρκωσις τῆς ἀρετῆς, λειμών παραδείσου ἡ ἑαυτοῦ ψυχή. Ἡ ἁπλότης του καί ἀγαθωσύνη του ἐμαρτύρουν παιδικήν ψυχήν. Φορητόν πανεπιστήμιον καί ἁγία ψυχή. Προσωπικότης θρησκευτική, μυστικοπαθής, μέ θείους ὁραματισμούς. Ἐκαλλιέργει τήν Ἑλληνικήν παιδείαν, ἐν ᾧ συγχρόνως ἠσκήτευεν. Ἡ προσευχή του ἦτο κάτι τό θεῖον. Ἀληθινή μυσταγωγία ἡ Λειτουργία του, ὁ λόγος καί το κήρυγμα αὐτοῦ»[iii].
Ἡ ἐν πνεύματι καί ἀληθείᾳ λατρεία διέπνεε πᾶσαν τήν ζωήν καί ἅπαντα τά ἔργα του. Ὁ Ναός τῆς Σχολῆς ἐπί Ἁγίου Νεκταρίου εἶδε «τάς ἡμέρας τῆς λαμπροτέρας του δόξης», γράφει ὁ Καθηγητής Παναγιώτης Ι. Μπρατσιώτης, εἰς τήν ψυχήν τοῦ ὁποίου ἀνεξάλειπτον ἐνεποίησεν ἐντύπωσιν ἡ ἐν αὐτῷ τελουμένη Θεία Λειτουργία ἀπό τῆς πρώτης ἤδη ἐπισκέψεώς του εἰς τήν Σχολήν[iv]. Οἱ μαθηταί δέν ἐλάμβανον ἁπλῶς καί μόνον λειτουργικήν ἀγωγήν ἀλλά μυσταγωγοῦντο ὑπ᾿ Αὐτοῦ εἰς λατρείαν ἀληθῆ. Ὁ πρωθιερεύς Θεμιστοκλῆς Παπακωνσταντίνου γράφει: «Ὁσάκις ἐλειτούργει, μετηρσιοῦτο καί ἐνόμιζε τις, ὅτι συνελειτούργουν Ἄγγελοι μετ᾿ Αὐτοῦ. Ἡ ἐπίδρασις ἐπί τοῦ ἐκκλησιάσματος ἦτο καταφανής καί καταπληκτική»[v].
Ὁ Ἅγιος Νεκτάριος ἦτο ἀσκητής καί ἔδωσε εἰς τήν παιδαγωγική του ἀσκητική διάστασι. Ἐγνώριζε καλῶς, ὅτι ἡ ἄσκησι καί ὁ ἁγιασμός τοῦ παιδαγωγοῦ εἶναι ἡ πλέον ἀποτελεσματική, παιδαγωγική «μέθοδος» διά τήν βελτίωσι τῶν μαθητῶν καί ὅτι ἄνευ θεανθρωπίνης συνεργίας οἱ καλές προσπάθειες ἀποβαίνουν ἄκαρπες. Ὁ καθηγητής Νικόλαος Λούβαρις εἰς χαριεστάτη διήγησι παιδικῶν παραπτωμάτων ἀναφέρει ὅτι, ἀντί νά τιμωρήσῃ τούς ἀτάκτους, ἐπέβαλεν εἰς ἑαυτόν νηστεία καί προσευχή καί οὕτως ἔφερε αὐτούς εἰς συναίσθησι[vi]….
Πάντοτε καί ὑπέρ πάντων προσηύχετο. Μέ συγκίνησι διηγοῦνται οἱ μαθηταί του, ὅτι κατά τίς νυκτερινές ὧρες, ὅταν οἱ πάντες ἐκοιμῶντο καί ἡ Σχολή ἡσύχαζε, ὁ Ἅγιος κατέβαινεν ἐκ τοῦ δωματίου του καί ἐξερχόμενος τῆς Σχολῆς, πρός τήν νοτίαν ἔξοδον αὐτῆς, ὑπό παντοίας καιρικάς συνθήκας γονυπετής καί ἐπί μακρόν προσηύχετο πλησίον φυλασσομένου διά σιδηροῦ κιγκλιδώματος χώρου, ὅπου ἦτο φυτευμένος φοίνικας. Ἐκεῖ ἄλλοτε ἦτο μικρόν παρεκκλήσιον[vii].
Ὁ Ἅγιος διέθετε τό ἰσχυρότερον μέσον ἀγωγῆς· τήν γνησία παιδαγωγική ἀγάπη, ἐπί τῆς ὁποίας πρέπει νά ἑδράζωνται πάντα τά ἄλλα μέσα, συμφώνως πρός τό παιδαγωγικό ἀξίωμα τοῦ Pestalozzi[viii]. Γράφει ὁ Μητροπολίτης Φωκίδος Ἀθανάσιος: «ἦτο ἡ ἐνσάρκωσις τῆς ἀγαθότητος, διότι ὄχι μόνον, ὅταν μᾶς ἐπήνει, ὅτι ἐψάλλομεν καλῶς, εἰς τόν ναόν τῆς Σχολῆς μας, πρᾶγμα τό ὁποῖον τόν ἐνεθουσίαζε, ἀλλά καί ὅταν ἀκόμη μᾶς ἔκανε παρατηρήσεις διά τάς παιδικάς μας ἀτασθαλίας, οἱ ὀφθαλμοί του ἐξέφραζον στοργήν καί ἀγάπην τόσην, ὥστε εἶχε τήν δύναμιν, αὐτή καί μόνη καί ὄχι οἱ παρατηρήσεις καί ἡ τιμωρία, νά μᾶς κάνουν νά δίδωμεν εἰς τόν ἑαυτόν μας τήν ὑπόσχεσιν, ὅτι θά φροντίζωμεν νά μη σφάλλωμεν εἰς τό μέλλον ποτέ, διά νά μή τόν πικραίνωμεν, ἀναγκάζοντες αὐτόν, νά μᾶς παρατηρῇ»[ix].
Μετήρχετο τά παιδαγωγικά μέσα μέ πνευματική διάκρισι καί φωτισμένη συνείδησι. Δέν ἀπέφευγε τίς τιμωρίες, ὅταν ἔπρεπε, ὥς καί τήν ἐσχάτην τούτων, τήν ἀποβολή ἐκ τῆς Σχολῆς. Εἰς τά Πρακτικά τοῦ Πολυμελοῦς Συμβουλίου ἀναφέρεται ἀποβολή μαθητοῦ … «ὑποτρόφου τῆς Ριζαρείου περιουσίας ἐκ τῆς ἐλευθέρας Ἑλλάδος, ὡς ἐπιδείξαντος διαγωγήν ἀνεπανόρθωτον παρά τάς ἐπανειλημμένας παραινέσεις τῆς Διευθύνσεως καί δή τάς τιμωρίας»[x]. Εἰς τήν ἀπό 9-5-1907 ἐπιστολήν του γράφει, ὅτι ἀπέβαλε ἐκ τῆς Σχολῆς τέσσαρας μαθητάς, δύο τῆς τετάρτης τάξεως καί δύο ἐκ τῆς πέμπτης, οἱ ὁποῖοι μετά ἕνα μῆνα θά ἐλάμβανον τό δίπλωμά τους, ἄνευ πράξεως ἀποβολῆς, ἄν καί οἱ ὑπέρ αὐτῶν ἐνδιαφερόμενοι ἦσαν «ἰσχυροί».
Ὅραμά του ἦτο ἡ ἀληθής παιδεία καί μόρφωσις, διά τήν ὁποίαν ἠγωνίσθη ἐξ ὅλων τῶν θέσεων τῆς ἐκκλησιαστικῆς διακονίας του. Ὡς Ἱεροκήρυξ Εὐβοίας, Φθιώτιδος καί Φωκίδος ἐξέδωκε πρός τόν σκοπόν τοῦτο πονημάτιον ὑπό τόν τίτλο: «Μελέτη περί τῶν ἀποτελεσμάτων τῆς ἀληθοῦς καί ψευδοῦς μορφώσεως», εἰς τό ὁποῖον περιλαμβάνει Λόγον πρός τούς ἐφήβους «Περί τῆς κλήσεως τῶν ἐφήβων ἐν τῇ κοινωνίᾳ» ἐκφωνηθέντα εἰς τό Γυμνάσιον Λαμίας τήν 8η Νοεμβρίου 1893, «Ὁμιλία περί γυμναστικῆς» ἐκφωνηθεῖσα εἰς ἐγκαινιαζόμενον Γυμναστικόν σύλλογον τῆς Κύμης τήν 21η Αὐγούστου 1893 καί «Γραφή περί αὐτοχειρίας» ὡς συνέπειαν τῆς ψευδοῦς μορφώσεως καί ἐκπαιδεύσεως συνταχθεῖσαν εἰς Λαμία τήν 20η Νοεμβρίου 1893.
Οἱ βασικές περί ἀληθοῦς παιδείας καί μορφώσεως ἀρχές του εἶναι οἱ κάτωθι:
α) Ἡ τελεία ἀγωγή στρέφεται περί τήν ἁρμονικήν ἀνάπτυξι τῶν δυνάμεων τῆς ψυχῆς καί τοῦ σώματος, «τῆς μέν ὅπως κυριαρχῇ τοῦ σώματος, τοῦ δέ ὅπως προθύμως ἐκπληροῖ τά Κελεύσματα» (Ὁμιλία περί γυμναστικῆς, σ. 19).
β) Πρωταρχικόν ἀγώνισμα πρός ἠθική καί πνευματική ἀγωγή καί ἀληθῆ μόρφωσι εἶναι ἡ αὐτογνωσία. Ἀρχή πάσης ἀρετῆς καί ἐπιστήμης εἶναι τό «γνῶθι σαυτόν». Κατά τήν προγονική σοφία «τοῦτο ἐπιστήμης ἀληθοῦς τό πρώτιστον καί ἄριστον» (Μαντεῖον τῶν Δελφῶν). Ἡ αὐτογνωσία εἶναι ὁδηγός πρός ἀρετή, διότι «ὁ ἄνθρωπος γινώσκων ἑαυτόν ὅτι εἶναι ὄν λογικόν, νοερόν, καί αὐτεξούσιον, ἑπομένως ὅτι εἶναι ὄν θρησκευτικόν, κοινωνικόν, ἠθικόν, ἐλεύθερον, θείου νοῦ δεκτικόν καί πνευματικῶς ἀθάνατον…. Ὅθεν ὁ γνωρίσας ἑαυτόν γινώσκει τά πρός ἑαυτόν καθήκοντα, τά πρός τόν Θεόν καθήκοντα καί τά πρός τόν πλησίον του καθήκοντα καί ὅτι εὐσέβεια, δικαιοσύνη, ἀλήθεια καί ἐπιστήμη δέον νά ὦσιν αὐτῷ ἡ λυδία λίθος, πρός ἥν νά δοκιμάζῃ πάσας αὐτοῦ τάς πράξεις τάς ἀναφερομένας πρός τε τόν Θεόν, πρός ἑαυτόν καί πρός τόν πλησίον του» (Ἡ κλῆσις τῶν ἐφήβων ἐν τῇ κοινωνίᾳ, σ. 8). «Ἡ ἄγνοια ἡμῶν αὐτῶν μυρία συνεπάγεται τά ἁμαρτήματα· ὄντως δεινόν ἡ ἄγνοια καί πολλῶν κακῶν αἰτία τοῖς ἀνθρώποις γίνεται· αὕτη ὑπό τῆς φιλαυτίας παρακρουομένη τῆς ἀνίλεω καί ἀσπόνδου ταύτης ἐχθρᾶς τῆς ἀνθρωπότητος, καί μάλιστα τῆς νεότητος, τῆς ἐξ ἀπειρίας εὐκόλως ἀπατωμένης, ἐμβάλλει ταύτην εἰς ἀνήκεστα κακά· αὕτη γεννᾶ τήν οἴησιν, τόν τύφον καί τήν ἀλαζονείαν… οὗτος εἶναι ὁ σκόπελος πρός ὅν προσαράσσει καί ναυαγεῖ», (αὐτόθι, σ. 12).
» Ἐπιστήμη ἄνευ τοῦ «γνῶθι σαυτόν» δέν δύναται νά θεωρηθῇ ἐπιστήμη τελεία, οὐδέ νά ἐκληφθῇ ὡς ἀγωγή προσήκουσα», (αὐτόθι, σ. 13). Ὁ Πλάτων ἀποκηρύττων τήν τοιαύτην ἐπιστήμη λέγει: «Πᾶσα τε ἐπιστήμη χωριζομένη δικαιοσύνης καί τῆς ἄλλης ἀρετῆς, πανουργία οὐ σοφίᾳ φαίνεται», (αὐτόθι).
» Αἱ ἐπιστῆμαι… ἄνευ καλῆς ἀγωγῆς, ἄνευ τοῦ γνῶθι σαυτόν μᾶλλον ἔβλαψαν ἤ ὠφέλησαν…. Τήν ἀλήθειαν ταύτην πᾶσα ἐποχή ὡμολόγησεν διά πλείστων παραδειγμάτων, ἅτινα δυστυχῶς καί ἐν τῇ ἐποχῇ μας δέν εἶναι εὐάριθμα» (Αὐτόθι, σ. 15).
» Ἀληθής ἐπιστήμη, ἐπιστήμη τῶν θείων καί ἀνθρωπίνων πραγμάτων καί τῶν τούτων αἰτίων, ἐπιστήμη τῶν ἐπιστημῶν ὡς περιέχουσα τό καθόλου εἶναι ἡ ἀληθής σοφία», (αὐτόθι σ. 11). «Ταύτην ὀφείλει νά ἀποκτήσῃ ὁ ἄνθρωπος, ὅπως εὐδοκιμήσῃ καί εἰς τάς ἐπί μέρους ἐπιστήμας. Αὐτή ἐπιστέφει τούς ἀγῶνας καί ἀνυψοῖ τόν ἄνθρωπον εἰς περιωπήν ἀληθοῦς καί ἀμαράντου δόξης. Αὐτή ἀνάγει εἰς Θεόν, πού εἶναι ἡ ἀρχή καί τό τέλος της», (αὐτόθι).
Ἡ αὐτογνωσία καί ἡ τελεία ἀγωγή ὑπηρετεῖ τόν σκοπόν τῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου· τήν τελείωσιν καί ὁμοίωσιν αὐτοῦ πρός τόν Θεόν.
Θεωρῶν τήν αὐτογνωσίαν ὡς ἄσκησιν ἀναγκαιοτάτη πρός ἀγωγή καί τελείωσι καί τήν δυσχέρειαν αὐτῆς ἀναγνωρίζων ἐξέδωκε τό 1904, ὡς Διευθυντής τῆς Ριζαρείου Ἐκκλ. Σχολῆς, πόνημα ὑπό τόν τίτλον: «Τό γνῶθι σαυτόν· Ἤτοι Μελέται Θρησκευτικαί καί Ἠθικαί εἰκονίζουσαι τόν θρησκευτικόν καί ἠθικόν χαρακτῆρα τοῦ ἀνθρώπου καί τήν εἰκόνα τῆς ψυχῆς ὡς ἐν κατόπτρῳ ἰνδαλματίζουσαι».
Κατ’ αἴτησί του ἡ Σχολή ἐνέκρινε τήν λῆψι ἀντιτύπων τοῦ πονήματος τούτου διά τούς μαθητάς αὐτῆς[xi].
Γ) Περί τῆς ἀγωγῆς τοῦ σώματος φρονεῖ, ὅτι ἡ σύμμετρος σωματική γυμνασία εἶναι ἀναγκαία πρός διάσωσι τῆς σωφροσύνης καί τῆς ὑγείας. Κατά τόν Ἀριστοτέλη «τά τε ὑπερβάλλοντα γυμνάσια καί τά ἐλλείποντα φθείρει τήν ψυχήν· σώζεται δέ ἡ σωφροσύνη ὑπό τῆς μεσότητος». «Ὅθεν διά τῆς γυμναστικῆς δέν ἐπιζητεῖται ἡ ἐπίτευξις τῆς ἀθλητικῆς ρώμης, οὐδέ ἡ ἀκατάβλητος καί ἀδάμαστος τῶν μυώνων δύναμις, ἀλλ᾿ ἡ ἐνίσχυσις τῶν σωματικῶν δυνάμεων πρός πρόθυμον ἱκανοποίησιν τῶν ἀπαιτήσεων τοῦ πνεύματος καί πλήρωσιν τῶν ἐπιβεβλημένων αὐτῷ καθηκόντων· διότι σκοπόν προτίθεται ἡ γυμναστική νά ἀναδείξῃ οὐχί ἀθλητάς τῶν γυμνικῶν ἀγώνων, ἀλλ᾿ ἄνδρας τελείως μεμορφωμένους, ἱκανούς πρός πᾶσαν ἐπιχείρησιν…. Μεσότης ἄρα ἐν τῇ γυμνασίᾳ πρός διάσωσιν τῆς σωφροσύνης» («Ὁμιλία περί γυμναστικῆς», σ. 18-19).
Εἰσηγήθη τήν διδασκαλία τοῦ μαθήματος τῆς γεωπονίας, τήν ὁποίαν καί ὁ ἴδιος ἀσκοῦσε τίς ἐλεύθερες ὧρες εἰς τόν κῆπον τῆς Σχολῆς, «διότι οἱ μαθηταί δεικνύουσι ἄκρατον τάσιν πρός τάς ἐν τῷ γυμναστηρίῳ σωμασκίας, ἐνῷ ὁ σκοπός τῆς συστάσεως αὐτοῦ εἶναι νά ἀσκῶσι τήν περί τό σῶμα γυμνασίαν μή τά πρός ρώμην, ἀλλά τά πρός τήν ὑγείαν. Ἀφ᾿ ἑτέρου δέ ἡ περί τήν γεωπονίαν ἄσκησις θέλει ἀποβῇ τά μάλα ὠφέλιμος εἰς τούς ἐκ τῆς Σχολῆς ἐξερχομένους κληρικούς, καθ᾿ ὅσον οὗτοι δύνανται νά ἀποβῶσι χρήσιμοι παρά ταῖς κοινότησι, παρ᾿ αἷς θά ἐγκατασταθῶσιν ὡς λογικοί ποιμένες, καί ὑπό τήν ἔποψιν τῆς γεωπονίας»[xii].
Ἡ πρότασι ἔγινε κατ᾿ ἀρχήν δεκτή ὑπό τοῦ Πολυμελοῦς Συμβουλίου ἀλλά μετά ἕνα ἔτος ἀπεφασίσθη ἡ κατάργησι τοῦ μαθήματος λόγῳ οἰκονομικῶν δυσχερειῶν. Ἐπί τοῦ διαδεχθέντος Αὐτόν εἰς τήν Διεύθυνσι τῆς Σχολῆς (1911) Ἀρχιμανδρίτου καί μετά ταῦτα Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου εἰσήχθη ἡ διδασκαλία τοῦ μαθήματος εἰς τήν Α΄, Β΄, Γ΄ καί Δ΄ τάξι, ἐκτιμηθέντος ὑπ᾿ Αὐτοῦ καί ἐξ ἐπόψεως οἰκολογικῆς. Τό μάθημα τῆς γεωπονίας καθιερώθη ἐν τέλει εἰς ὅλη τήν ἐκκλησιαστική ἐκπαίδευσι.
δ) Ἐδέχετο τά φυσικά μέσα ψυχοσωματικῆς ἀγωγῆς καί ὑγείας: Τήν ἐπαφή μέ τήν φύσι, τούς ἐκτός Ἀθηνῶν περιπάτους καί τίς ἐκδρομές τῶν μαθητῶν. Διηγοῦνται οἱ μαθηταί του ὅτι, ἐνῶ ἦτο αὐστηρός εἰς θέματα μελέτης, νηστείας, τηρήσεως τῆς κόμης, ἀπαγορεύσεως τοῦ καπνίσματος[xiii], καί τῆς ἐν γένει διαγωγῆς, ἐχαίρετο, ὅταν ἐξήρχοντο εἰς περίπατον ἔξω τῆς πόλεως ἤ εἰς ἡμερησίαν ἐκδρομή. «Λέγεται ὅτι, ὅταν κάποτε οἱ μαθηταί τῆς Σχολῆς ἐβράδυνον νά ἐπιστρέψουν ἀπό ἡμερησίαν ἐκδρομήν εἰς τήν κορυφήν τοῦ Ὑμηττοῦ λόγῳ πτώσεως χιόνος, ὁ Ἅγιος Νεκτάριος ἀνησύχησε καί, ἀφοῦ ἐξῆλθε τῆς Σχολῆς δίς πρός συνάντησιν τῶν μαθητῶν, ἐπέστρεψε εἰς τήν Σχολή στενοχωρημένος καί, χωρίς νά θυμώσῃ, παρήγγειλε νά ἑτοιμάσουν τήν τράπεζαν, διά νά εὕρουν οἱ μαθηταί τό φαγητόν των ἕτοιμον, πού θά ἦσαν κουρασμένοι, νά μή ἀναγνωσθῇ τό καθιερωμένον ἀπόδειπνον καί νά σπεύσουν οἱ μαθηταί νά κοιμηθοῦν, διότι ἦσαν κουρασμένοι καί ταλαιπωρημένοι ἐκ τῆς ἐκδρομῆς, ἐνῶ ἐκεῖνος μέ τήν διακρίνουσαν αὐτόν ἀγάπην καί στοργήν πρός τούς μαθητάς του εἰσῆλθεν εἰς τό γραφεῖον του, ὅπου ἔμεινε προσευχόμενος μέχρι τῆς ἐπιστροφῆς τῶν μαθητῶν»[xiv].
Ἕνεκα τῆς ἀλληλεπιδράσεως ψυχῆς καί σώματος ἐφρόντιζε διά τήν παροχή τῶν μέσων ὑγείας καί ἀναπτύξεως ἀμφοτέρων.
Ἐπί τῶν ἡμερῶν του ἡ τροφή παρήχετο «καί κατά ποσότητα καί κατά ποιότητα κρείσσων ἤ ἄλλοτε χάρις εἰς τήν ἄγρυπνον ἐπίβλεψίν του»[xv].
ε) Ὡς ἀποδεικνύεται καί ἀπό τήν παιδαγωγική μελέτη του ὑπό τόν τίτλο «Ἡ ἀγωγή τῶν παίδων καί αἱ μητέρες»[xvi], τό πρόσωπον τῆς μητέρας συνιστᾶ πρωταρχικό παράγοντα ἀγωγῆς τῶν παίδων καί κατ᾿ ἐπέκτασι τῆς πνευματικῆς, ἠθικῆς καί κοινωνικῆς προόδου τῶν λαῶν. Ὡς ἐκ τούτου θεωρῶν ἀναγκαιοτάτη τήν τελεία καί ἀληθῆ μόρφωσιν αὐτῆς γράφει τά κάτωθι παιδαγωγικά ἀξιώματα: «Κατά ταῦτα αἱ μητέρες διά τε τόν ὑψηλόν αὐτῶν προορισμόν καί διά τήν ἀσχέτως πρός τήν ἰδιότητα ταύτην ὑποκειμενικήν αὐτῶν ἀξίαν ἀνάγκη ἐκ βρεφικῆς ἡλικίας νά λαμβάνωσι τήν πρέπουσαν αὐταῖς ἀνατροφή, εἶναι δέ πρέπουσα εἰς αὐτάς ἀνατροφή ἡ ἀντικείμενον μορφώσεως ἔχουσα τόν νοῦν καί τήν καρδίαν· διότι τά δύο ταῦτά εἰσι τά δύο κέντρα, περί ἅ περιστρέφεται ἥ τε διανοητική καί ἠθική μόρφωσις τοῦ ἀνθρώπου. Ἐάν θἄτερον ἀμεληθῇ, ἡ μόρφωσις ἀποβαίνει ἀτελής καί χωλή. Ὁ νοῦς καί ἡ καρδία, καίτοι ὄργανα μιᾶς ψυχῆς, οὐχ ἧττον ἀνομοίων μέσων καί τρόπων μορφώσεως δέονται· διότι ἡ μέν καρδία διά τό συναίσθημά της ἀνήκει εἰς τόν μεταφυσικόν κόσμον, ὁ δέ νοῦς διά τήν διάνοιαν εἰς τόν φυσικόν· διό καί ἑκάτερον ταῖς οἰκείαις ἀληθείας ἀνάγκη νά ἐκδιδάσκηται. Εἶναι δέ οἰκεῖαι ἀλήθειαι, τοῦ μέν νοῦ ἡ παιδεία, τῆς δέ καρδίας ἡ Θρησκεία· παιδείαν ἄρα καί Θρησκείαν ἀνάγκη νά παρέχωμεν εἰς τά κοράσια ἡμῶν, ὅπως δυνηθῶσι καί ταῦτα νά μεταδώσωσιν αὐτά εἰς τά ἑαυτῶν τέκνα»[xvii].
Πρός τόν σκοπόν τοῦτο εἶχε τήν πρόθεσι νά ἱδρύσῃ εἰς Αἴγινα προκαταρκτική, πρακτική Ἠθικοθρησκευτική Σχολή, εἰς τήν ὁποίαν θά ἐμορφοῦντο ἠθικοθρησκευτικῶς οἱ νεάνιδες, θά ἐδιδάσκοντο βιοποριστικά χειροτεχνήματα καί τήν οἰκιακήν Οἰκονομία μέ προοπτική ἡ Σχολή νά ἀποβῇ ἀνωτέρας διδασκαλίας πρός μόρφωσι Ἑλληνίδων μητέρων μέ ἐθνικό καί θρησκευτικό ζῆλο πρός μετάδοσι τούτων εἰς τά τέκνα τους.
στ) Ἡ παιδεία καί ἡ ἀγωγή, πού παρεῖχε, ἦτο ἑλληνοχριστιανική. Κατά τήν ἐκτίμησι καί τοῦ μαθητοῦ του, Καθηγητοῦ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν καί Ἀκαδημαϊκοῦ, Παναγιώτου Μπρατσιώτου, «ἀνεδείχθη… ἀξιομίμητος συνεχιστής τῆς Ἑλληνικῆς Πατερικῆς παραδόσεως, ἄριστα οὐ μόνον θεωρίαν καί πρᾶξιν καί Ἑλληνικήν καί χριστιανικήν σοφίαν συνδυάσας, ἀλλά καί ἀγάπην θερμήν πρός τά γράμματα μετά ζωηρᾶς πρός τήν ἱεράν ἡσυχίαν καί ἄσκησιν ροπῆς». Τά συγγράμματά του βρίθουν ὄχι μόνον βιβλικῶν καί πατερικῶν χωρίων ἀλλά καί ρητῶν Ἑλλήνων κλασσικῶν Συγγραφέων, Ποιητῶν καί Φιλοσόφων, τά ὁποῖα ἀπεθησαύριζε ἀπό τήν ἐφηβική του ἡλικία καί τά κατέταξε εἰς θεματικές ἑνότητες στό δίτομο ἔργο του «Ἱερῶν καί Φιλοσοφικῶν Λογίων θησαύρισμα» (Α΄ τόμος 1895· Β΄ τόμος 1896). Ἀπόρροια τῶν μελετῶν του ἦτο ἡ πραγματεία του «Περί τῆς Ἑλληνικῆς Φιλοσοφίας ὡς Προπαιδείας εἰς τόν Χριστιανισμόν», τήν ὁποία συνέταξε τήν 17η Ἰουνίου 1896, τήν ἐξεφώνησε πρό τῶν προφορικῶν ἐξετάσεων τοῦ Ἰουνίου τοῦ σχολικοῦ ἔτους 1895-1896 κατά τήν καθιερωμένη θρησκευτική τελετή καί τήν προέταξε στόν Β΄ τόμο τοῦ ὑπό τόν τίτλο «Ἱερῶν καί φιλοσοφικῶν Λογίων Θησαύρισμα» διτόμου πονήματός του, πού ἐξεδόθη τό 1896. Κατ’ αὐτήν διεκήρυξε μεταξύ τῶν ἄλλων ὅτι:
ζ) Ἡ ἑλληνική φιλοσοφία εἶναι θεμελιώδης ἀρχή τῆς ἀληθοῦς ἀναπτύξεως καί μορφώσεως.
Ἡ ἐκτίμησι ὑπ’ Αὐτοῦ τῆς ἀξίας τῆς κλασσικῆς παιδείας ἀποδεικνύεται καί ἀπό τήν ἔκδοσι γνωμικῶν Ἑλλήνων Ποιητῶν, τό ἴδιο ἔτος (1896), ὑπό τόν τίτλο: «Ἐπικαί καί Ἐλεγειακαί γνῶμαι τῶν μικρῶν Ἑλλήνων Ποιητῶν· Θεόγνιδος τοῦ Μεγαρέως γνῶμαι, Πυθαγόρου Χρυσά Ἔπη, Φωκυλίδου ποίημα νουθετικόν καί ἄλλων».
Ἐπίστευε στήν διαχρονική παιδαγωγική δύναμι καί μορφωτική ἀξία τῆς ἑλληνικῆς κλασσικῆς παιδείας καί φιλοσοφίας, ὡς καί στή διδακτική ἀποστολή τοῦ Ἕλληνα. «Ὁ Ἕλλην ἀληθῶς ἐγεννήθη, ἵνα φιλοσοφῆ· διότι ἐγεννήθη διδάσκαλος τῆς ἀνθρωπότητος» γράφει στήν ἀνωτέρω πραγματεία του καί συνεχίζει: «Ἀλλ’ ἐάν ἡ φιλοσοφία ἐγένετο παιδαγωγός εἰς Χριστόν, ἕπεται ὅτι ὁ Ἕλλην πλασθείς φιλόσοφος ἐπλάσθη χριστιανός, ἐπλάσθη ἵνα γνωρίσῃ την ἀλήθειαν καί διαδῶ αὐτήν τοῖς ἔθνεσιν». Τοῦτο ὑπεδήλωναν οἱ λόγοι τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, «ἐλήλυθεν ἡ ὥρα ἵνα δοξασθῇ ὁ Υἱός τοῦ ἀνθρώπου» (Ἰω. 12, 23) ὅταν Τοῦ ἀνήγγειλαν, ὅτι Ἕλληνες ἤθελαν νά Τόν γνωρίσουν. Στό πρόσωπό τους εἶδε τό Ἔθνος, στό ὁποῖο ἔμελλε νά παραδώση τήν ἱερά παρακαταθήκη, γιά νά τήν διαφυλάξη χάριν τῆς ἀνθρωπότητος.
Βαθύς μελετητής καί φιλόσοφος τῆς Ἱστορίας ἐκτιμᾶ τόν ρόλο τῶν ἐθνῶν στήν παγκόσμια σκηνή καί διαβλέπει τόν ἀνώτερο σκοπό αὐτῶν, τόν διαγεγραμμένο ἀπό τήν θεία Πρόνοια, πρός τήν πραγμάτωσι τοῦ ὁποίου κατατείνουν ἡ δρᾶσι καί οἱ ἐνέργειες τους. Στήν Ἱστορία τῆς θείας Οἰκονομίας συνεργάσθηκαν κατά θεία Πρόνοια τρία ἔθνη: Τό Ἰουδαϊκό, τό Ἑλληνικό καί τό Ρωμαϊκό· οἱ τρεῖς μεγάλες δυνάμεις τῆς ἀνθρωπότητος ἀντιστοίχως: Ἡ λατρεία τῆς καρδίας, ἡ φιλοσοφία τοῦ πνεύματος καί τό κράτος τῆς ἰσχύος. Τό Ἑλληνικό Ἔθνος, τό ὁποῖο χαρακτηρίζει ὀφθαλμό τοῦ σώματος τῆς ἀνθρωπότητος, δρᾶ ὡς διδάσκαλος αἰωνίως ἐπί τῆς παγκοσμίου σκηνῆς, διότι ἡ ἀνθρωπότης ἔχει ἀνάγκη αἰωνίων διδασκάλων. Στήν ἱστορική Μελέτη του «Περί Μεσαίωνος καί Βυζαντιακοῦ Ἑλληνισμοῦ» ὑποστηρίζει, ὅτι στήν Βυζαντινή αὐτοκρατορία τό ἀθάνατο ἑλληνικό πνεῦμα ἐπανέρχεται ἐπί τῆς σκηνῆς ὑπό νέα μορφή, ὑπό νέο ἔνδυμα, ὑπό τήν πορφυρίδα τοῦ Χριστιανισμοῦ καί ὅτι διά τοῦ Βυζαντιακοῦ πολιτισμοῦ ἔδρασε ὑπέρ τῆς ἀνθρωπότητος καθόλου ὑπό νέα μορφή ὁ ἀρχαῖος Ἑλληνισμός. Ὁ Βυζαντιακός Ἑλληνισμός εἶναι ὁ κρίκος, πού συνδέει τήν ἀρχαία μετά τῆς νεωτέρας Ἑλλάδος. Ἡ δράση τῆς Ἑλλάδος στήν Ἀνατολή εἶναι ἡ διαχρονική συνέχεια τῆς Ἑλληνικῆς Ἱστορίας. Ὁ Βυζαντιακός Ἑλληνισμός, γράφει «παρέδωκε τήν δάδα τῶν ἐπιστημῶν πρός τούς ἐν σκότει καί σκιᾷ θανάτου καθεύδοντας Εὐρωπαίους, ὅπως διαφωτίσῃ αὐτῶν τόν ὁρίζοντα, διαυγάσῃ τούς νοερούς αὐτῶν ὀφθαλμούς καί ἀναγάγη εἰς τό κλέος τῆς σοφίας καί τῆς δόξης, ἐν ᾧ σήμερον οἱ λαοί τῆς Εὐρώπης εὑρίσκονται». Ὡς ἐκ τούτου: «Ἐάν ὁ Ἑλληνισμός ἔχῃ τό δικαίωμα ἐπί τῆς εὐγνωμοσύνης τοῦ πεπολιτισμένου κόσμου, τό δικαίωμα τοῦτο ἀντιποιεῖται ἐξίσου ὁ τοῦ Βυζαντίου Ἑλληνισμός πρός τόν ἀρχαῖον Ἑλληνισμόν». Ἡ θεωρία τοῦ Φαλμεράϋερ καί τῶν ὁμοφρόνων του, ἐχθρῶν τοῦ Ἑλληνισμοῦ, περί ὁλοσχεροῦς ἐξαλείψεως τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους κατά τόν 6ο μ. Χ. αἰῶνα, ἐλέγχεται ὑπό τοῦ Ἁγίου ὡς αὐθαίρετος, πεπλανημένη καί ἐπί σαθρῶν ἐπιχειρημάτων στηριζομένη.
Ἡ πολιτεία ἀνεγνώρισε τόν διακεκριμένο παιδαγωγό. «Πολλάκις ἐτίμα Αὐτόν ἀναθέτουσα Αὐτῷ τό ἔργον τοῦ κριτοῦ ἐπί διαφόρων θεμάτων τῆς παιδείας, ὡς λ.χ. τῷ 1894 διά τοῦ ὑπ᾿ ἀριθ. 5401/22-3-1894 τοῦ Ὑπουργείου τῶν Ἐκκλησιαστικῶν διωρίζετο κριτής ἐπί τῆς φιλοσοφικῆς προπαιδείας καί τῆς Παιδαγωγικῆς ἐν τοῖς Διδασκαλείοις καί τοῖς Ἐκπαιδευτηρίοις τῆς Μέσης
[i] Ἀντ. Κ. Δανασσῆ – Ἀφεντάκη, Θεματική τῆς παιδαγωγικῆς Ἐπιστήμης, Ἀθῆναι 1975, σ. 73
[ii] Γεωργίου Σωτηρίου, Καθηγητοῦ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, Ἀκαδημαϊκοῦ, Ἡ ἐπιβλητική Προσωπικότης τοῦ Σ. Πενταπόλεως Νεκταρίου ὡς Διευθυντοῦ τῆς Ριζαρείου Σχολῆς, Τίτου Ματθαιάκη Μητροπολίτου πρ. Παραμυθίας…, ὁ Ἅγιος Νεκτάριος Κεφαλᾶς, Μητροπολίτης Πενταπόλεως (1846-1920), Ἀθῆναι 19852, σ.235.
[iii] Πρωτ. Νικολάου Β. Μυλωνᾶ, Ἡ προσωπικότης τοῦ Ἁγίου Διευθυντοῦ τῆς Ἐκκλ. Ριζαρείου Σχολῆς καί χειροτονήσαντός με Σεπτοῦ Ἱεράρχου Νεκταρίου Κεφαλᾶ, αὐτόθι, σ. 270-271.
[iv] Παν. Ἰ. Μπρατσιώτου, Καθηγητοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, Ἡ Ριζάρειος τῆς μαθητικῆς μου ἐποχῆς, Ἐπετηρίς 1948, ἐκδ. Ἑνώσεως ἀποφοίτων Ριζαρείου Σχολῆς, 1, Ἀθῆναι (1949) 149-150.
[v] Οἰκονόμου Θεμιστοκλέους Παπακωνσταντίνου, Πρωθιερέως ἱεροῦ Ναοῦ Ἁγίου Νικολάου Πευκακίων, Ἀναμνήσεις μου περί τοῦ Ἁγίου Διευθυντοῦ τῆς Ἐκκλ. Ριζαρείου Σχοῆς, Τίτου Ματθαιάκη, Μητροπολίτου πρ. Παραμυθίας σ. 274.
[vi] Νικολάου Ἰ. Λούβαρι, Ἡ ἑτερογονία τῶν σκοπῶν ἤ ἀκρασίας ἀποτελέσματα. Ἐπετηρίς 1948, ἐκδ. Ἑνώσεως ἀποφοίτων Ριζαρείου Σχολῆς, 1, Ἀθῆναι (1949) 123-132.
[vii] Βλ. Σοφοκλέους Δ. Λώλη, Ὑφηγητοῦ Πανεπιστημίου, ἐπιτίμου ἐκπαιδ. Συμβούλου, Ἡ Ριζάρειος Ἐκκλησιαστική Σχολή ὡς Ἐκπαιδευτικόν Ἵδρυμα, Ριζάρειος Ἐκκλησιαστική παιδεία, ἐπιστασίᾳ καθηγητοῦ Ἀνδρέου Ἰ. Φυτράκη, Συμβούλου τῆς Ριζαρείου Ἐκκλησιαστικῆς Σχολῆς, ἐν Ἀθήναις 1981, τ. Β΄, σ. 129.
[viii] Κατά τόν Pestalozzi «ἐπί τῆς ἀγάπης πρέπει νά ἑδράζεται πᾶσα διαταγή, πᾶσα μέθοδος, πᾶσα παιδαγωγική τέχνη» (Pestalozzi, Brief an einen Freund über seinen Aufenthalt in Stans (1799) ed F. Mann, 65, σ. 88).
[ix] Τοῦ ἀοιδίμου Μητροπολίτου Φωκίδος Ἀθανασίου, Τίτου Ματθαιάκη, Μητροπολίτου πρ. Παραμυθίας, σ. 234.
[x] Πρακτικά πολυμελοῦς Συμβουλίου Ριζαρείου Ἐκκλ. Σχολῆς, Συνεδρίασις 8ης Δεκεμβρίου 1894, σ. 217.
[xi] Πρακτικά πολυμελοῦς Συμβουλίου, Συνεδρίασις 5ης Μαρτίου 1905, σ. 418.
[xii] Πρακτικά πολυμελοῦς Συμβουλίου, Συνεδρίασις 9ης Ἰανουαρίου 1895, σ. 221-222.
[xiii] Π. Οἰκονόμου, Ἀναμνήσεις τῶν μαθητικῶν μου χρόνων εἰς τήν ΡΕΣ, 1900-1905, Ριζάρειος Ἐκκλ. Σχολή, Πανηγυρικός τόμος ἐπί τῇ 125ετηρίδι 1844-1969, Ἀθῆναι 1969, σ. 676.
[xiv] Γεωργίου Ἰ. Κατσίπη, Αἱ ἐκδρομαί βιολογική ἀνάγκη καί δημιούργημα τοῦ συγχρόνου πολιτισμοῦ, Πανηγυρικός τόμος, σ. 661.
[xv] Πρακτικά πολυμελοῦς Συμβουλίου, Συνεδρίασις 18ης Μαρτίου 1895, σ. 241.
[xvi] Ἡ Μελέτη ἐδημοσιεύθη ὑπό τοῦ Ἁγίου Νεκταρίου εἰς περ. «Ἱερός Σύνδεσμος», 18 Μαΐου 1895, ἀρ. φ. 26, σ. 1-2 καί 25 Μαΐου 1895, ἀρ. φ. 27, σ. 2. Ἀνεδημοσιεύθη ἀπό τήν γράφουσα εἰς περ. «Ἐφημέριος», 15 Ἀπριλίου 1994, ἀρ. φ. 7, σ. 132-134 καί 1-15 Μαΐου 1994, ἀρ. φ. 8, σ. 154-156.
[xvii] Ἁγίου Νεκταρίου Πενταπόλεως, Ἡ ἀγωγή τῶν παίδων καί αἱ μητέρες, «Ἐφημέριος», 1-15 Μαΐου 1994, ἀρ. φ. 8, σ. 155. Συναφῆ μελέτη ὑπό τόν τίτλο «Περί τῆς θρησκευτικῆς ἀγωγῆς καί πνευματικῆς ἀναπτύξεως τῶν κορασίων» ἐδημοσίευσε εἰς τό περιοδικό «Ἀναμόρφωσις», Ἀθῆναι 1903, σ. 2· 10· 19· 26-27.