«Τ’ όνομα Αλέξανδρος σημαδεύει το τέλος μιας εποχής και την αρχή μιας νέας. Η κοσμοϊστορική δράση του Μεγαλέξαντρου σφραγίζει δυο αιώνες αγώνων των Ελλήνων και των Περσών – την πρώτη αυτή κρίσιμη πάλη της Δύσης προς την Ανατολή – καταλύοντας το περσικό κράτος, κατακτώντας τις χώρες όλες, ώς τις αφρικανικές ερήμους και πέρ’ από τον Ιαξάρτη και τον Ινδό, εξαπλώνοντας την ελληνική επικράτεια και την ελληνική παιδεία σε λαούς παρηκμασμένων πολιτισμών, κι ανοίγοντας έτσι την εποχή του Ελληνισμού.
Η Ιστορία δεν κατέχει άλλο γεγονός τόσο καταπληκτικό· ποτέ άλλοτε, ούτε πριν ούτε μετά, λαός τόσο μικρός, δεν κατάφερε τόσο ραγδαία κι ολοκληρωτικά να συντρίψει την υπερδύναμη τέτοιου γιγάντιου κράτους και στα ερείπιά του να θεμελιώσει νέες μορφές πολιτείας και ζωής των λαών».
Johann Gustav Droysen, «Ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου»
Ο Αρριανός έλεγε ότι η μοναδική κακοτυχία που έλαχε στον Αλέξανδρο δεν ήταν και μικρή, καθώς δεν του έτυχε ένας ανάλογος των κατορθωμάτων του ιστορικός να συγγράψει την εποποιία του. Έβρισκε άδικο το ότι τα ανδραγαθήματά του ήταν στην εποχή του λιγότερο γνωστά από τα εκείνα των Μυρίων του Ξενοφώντα. Και έχει δίκιο, αν σκεφτεί κανείς πρώτον ότι ο Αλέξανδρος ζήλευε τον Αχιλλέα που είχε την τύχη να αποθανατίσει τους άθλους του ένας Όμηρος, και δεύτερον ότι κανένας από τους συγχρόνους του δεν κατάφερε να αντιληφθεί την κλίμακα του τολμήματος και των γεγονότων που θα ακολουθούσαν – όπως για παράδειγμα είχε αντιληφθεί στις μέρες του ο Ηρόδοτος τη σημασία της εισβολής των Περσών στην Ελλάδα. Μπορεί ο Αρριανός να δόξαζε τη δική του τύχη που έπειτα από τετρακόσια χρόνια φιλοδοξούσε αυτός να γίνει ο αφηγητής εκείνης της κολοσσιαίας εποποιίας, ωστόσο, ήταν αναγκασμένος να βασιστεί σε ξένες πλάτες καθώς ανέτρεξε μοιραία στις σωζόμενες πηγές που προέρχονταν από την εποχή του Αλέξανδρου.
Πριν λοιπόν παραλάβουμε από τον Αρριανό την πιο ολοκληρωμένη ιστορία του Αλέξανδρου, ας θυμηθούμε ότι αρχικά στην εκστρατεία του τον ακολούθησε ο ιστορικός Καλλισθένης, που ήταν ανιψιός του Αριστοτέλη. Η διήγηση, ωστόσο, του Καλλισθένη διακόπηκε απότομα, καθώς εκτελέστηκε, με διαταγή του Αλέξανδρου, για συνομωσία. Την ιστορία του Αλέξανδρου κατέγραφε επίσης ο στρατηγός του Πτολεμαίος όπως και ο μηχανικός Αριστόβουλος και άλλοι, λιγότερο επώνυμοι, των οποίων οι μαρτυρίες συγκεντρώθηκαν στα συγγράμματα της εποχής τους. Η πιο διάσημη αφήγηση της εκστρατείας του Αλέξανδρου ήταν αυτή του Κλειτάρχου, ο οποίος, αν και δεν υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων, είχε πρόσβαση στις μαρτυρίες όσων συμμετείχαν. Το έργο όλων αυτών μας γίνεται γνωστό από τον Πλούταρχο και τον Διόδωρο τον Σικελιώτη, που αφιερώνει ένα βιβλίο από την ιστορία του στην εκστρατεία του Αλέξανδρου. Τέλος, υπάρχει η ιστορία του Αρριανού και του Κόιντου Κούρτιου Ρούφου, ο οποίος είναι ο μοναδικός Λατίνος ιστορικός που έγραψε για τον Αλέξανδρο.
Κατά δήλωσή του, ο Αρριανός εμπιστεύεται κατηγορηματικά τις πληροφορίες που προέρχονται από τον Πτολεμαίο και τον Αριστόβουλο. Την εγκυρότητά τους τη βασίζει πάνω στα γεγονότα που συμφωνούν. Η αφήγηση του Αρριανού είναι σαφώς υπέρτερη του Κούρτιου, πιο νηφάλια και συγκρατημένη. Εμπιστεύεται τον Πτολεμαίο με το επιχείρημα ότι μετά τον θάνατο του Αλέξανδρου δεν είχε κανέναν λόγο να γράψει υπό την επήρεια της κολακείας ή της συγκάλυψης. Από την άλλη, μερικοί λαμβάνουν υπ’ όψιν ότι επειδή ήταν συμμέτοχος σε αυτή την εκστρατεία, είναι ενδεχόμενο να έχει αποσιωπήσει γεγονότα. Αλλά πάλι, αν υπήρχαν τέτοιες περιπτώσεις, πόσες από αυτές θα επηρέαζαν τη γενική αφήγηση; Ο έτερος συγγραφέας, ο μηχανικός Αριστόβουλος, που αποτελεί κι αυτός σημαντική πηγή για τον Αρριανό, είχε τη φήμη του κόλακα, με ό,τι μπορεί να σημαίνει αυτό. Σε μια σύγκριση ανάμεσα στην αφήγηση του Αρριανού και του Κούρτιου, ο σημαντικός Βρετανός ιστορικός και στοχαστής Τζον Μπάροου γράφει στην «Ιστορία των Ιστοριών»: «Φαίνεται ότι ο Αρριανός πήρε τον Ξενοφώντα ως πρότυπο για την “Αλέξανδρου Ανάβαση”, αλλά το έργο του Κούρτιου (η “Ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου”) είναι πιο “λογοτεχνικό”, με εμφανείς διασκευές θεμάτων από τον Ηρόδοτο…»
Από τα ιστορικά έργα του Αρριανού, το σημαντικότερο είναι το «Αλεξάνδρου Ανάβασις» που διασώθηκε ολόκληρο. Αποτελείται από εφτά βιβλία, γραμμένα στην αττική διάλεκτο. Στην «Ανάβαση», κατά μίμηση της αντίστοιχης του Ξενοφώντος, περιγράφεται η εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου εναντίον της Περσικής Αυτοκρατορίας, αλλά και ολόκληρη η ιστορία του με τα πιο σημαντικά στοιχεία. Να σημειώσουμε ότι η «Αλεξάνδρου Ανάβασις», ως μεταγενέστερο έργο από την εποχή του Αλέξανδρου, υστερεί σημαντικά στην αναφορά των πολιτικών του αποφάσεων και της εκπολιτιστικής πολιτικής του. Ωστόσο, η ακρίβεια του έργου του σε σχέση με τα ιστορικά γεγονότα, το κατατάσσει στην πιο αξιόπιστη πηγή πληροφοριών για την αποστολή του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Άλλο σημαντικό ιστορικό του έργο είναι η «Ινδική», που γράφτηκε μετά και αναφέρεται στην ιστορία, στη γεωγραφία και στα ήθη των Ινδών. Την «Ινδική» ο Αρριανός τη συνέγραψε στην ιωνική διάλεκτο – άραγε προς τιμήν του Ηροδότου;
Το μόνο σωζόμενο έργο του Κόιντου Κούρτιου Ρούφου είναι το κείμενο «Ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου». Πρόκειται για μια βιογραφία του Αλέξανδρου, γραμμένη στα λατινικά, από την οποία έχουν χαθεί τα δύο πρώτα μέρη και τα υπόλοιπα οκτώ είναι ελλιπή. Η διήγησή του αντιμετωπίζεται με επιφυλακτικότητα καθώς δεν λείπουν τα λάθη σε χρονολογίες και σε γεωγραφικές τοποθεσίες, ενώ διακρίνονται ελλείψεις σε τεχνικά και στρατιωτικά θέματα.
Οι υπόλοιποι ιστορικοί
Καλλισθένης: Ήταν ο επίσημος ιστοριογράφος για τη συγγραφή του ημερολογίου εκστρατείας. Ενώ στην αρχή επιδοκίμαζε τον Αλέξανδρο, αργότερα ξεκίνησε να τον κατακρίνει και να τον κατηγορεί για την υιοθέτηση ανατολίτικων συνηθειών, όπως αυτή της προσκύνησης. Το «Μυθιστόρημα του Αλεξάνδρου», έργο το οποίο συντήρησε και διέδωσε τον μύθο του Αλέξανδρου κατά τον Μεσαίωνα, δεν είναι έργο δικό του αλλά άλλου συγγραφέα, κατά πολύ μεταγενέστερου (του 3ου μ.Χ. αι.), ο οποίος αναφέρεται ως Ψευδοκαλλισθένης.
Πτολεμαίος: έγραψε το βιβλίο «Περί των Πράξεων του Αλεξάνδρου», που δυστυχώς δεν σώθηκε, αλλά αναφέρεται στο έργο του Αρριανού και, όπως είπαμε, αποτέλεσε γι’ αυτό το βασικό κείμενο για τη συγγραφή της «Αλεξάνδρου Αναβάσεως».
Αριστόβουλος: Έλληνας ιστορικός, που συνόδεψε τον Μέγα Αλέξανδρο στις εκστρατείες του. Σε αυτές υπηρέτησε ως αρχιτέκτονας και πολεμικός μηχανικός. Συνέταξε μια καταγραφή, κυρίως γεωγραφική και εθνολογική. Το έργο του χρησιμοποιήθηκε κατά μεγάλο μέρος από τον Αρριανό. Ο Πλούταρχος επίσης τον αναφέρει ως πηγή.
Κλείταρχος: Ιστορικός του 4ου π.Χ. αιώνα, συγγραφέας μιας μυθιστορικής βιογραφίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου («Αι περί Αλεξάνδρου ιστορίαι») από την οποία διεσώθησαν ελάχιστα, μόνον μικρά αποσπάσματα. Το έργο του, ιδιαίτερα δημοφιλές στην ελληνιστική και στη ρωμαϊκή εποχή, δημιούργησε σχολή στην περί Αλεξάνδρου ιστοριογραφία και υπήρξε πηγή πληροφοριών και έμπνευσης για τον Διόδωρο τον Σικελιώτη, τον Κόιντο Κούρτιο Ρούφο και τον Ιουστίνο. Κατακρίθηκε όμως και για έλλειψη κριτικού πνεύματος και ιστορικής αμεροληψίας…
Πλούταρχος: Το έργο του «Βίος Αλεξάνδρου»είναι μία από τις πέντε δευτερογενείς πηγές για τον Μακεδόνα βασιλέα και περιλαμβάνει ανέκδοτα και περιγραφές περιστατικών που δεν απαντώνται σε καμία άλλη πηγή.
Διόδωρος Σικελιώτης: Ονόμασε το έργο του «Ιστορική Βιβλιοθήκη» επειδή πρόκειται για την ενοποίηση των διαφόρων ιστορικών πηγών. Στο έργο του, ξεχωριστή θέση έχει ο Μέγας Αλέξανδρος και οι Διάδοχοί του.
Ξενοφών Μπρουντζάκης από Το Ποντίκι