Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος γεννήθηκε στην Πάτρα
στις 13 Δεκεμβρίου 1902. Η καταγωγή της οικογένειας
ήταν από τη Φτέρη Αιγίου, ένα μεσοπολεμικό ορεινό
θέρετρο που, στις 13 Δεκεμβρίου 1943, ισοπεδώθηκε
από τις γερμανικές δυνάμεις κατά την επιστροφή τους
από το ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων.
Συμπτώσεις του χρόνου…
Ο Μ. Μελετόπουλος γνώρισε τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο το 1984, όταν ο δεύτερος ήταν 82 ετών. Ο νε- αρός τότε φοιτητής Πολιτικών Επιστημών, με αφορμή μια εργασία του στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης, πρόλαβε να γνωρίσει αυτόν που χαρακτηρίζει ως «αναγεννησιακό νου». Κατάφερε να συζητήσει επί μακρόν μαζί του, να πάρει δύο μεστές συνεντεύξεις και, κυρίως, να εισέλθει στον κόσμο του Κανελλόπουλου. Η μακρόχρονη ενασχόληση και εμβάθυνση στις σκέψεις και το έργο του ολοκληρώθηκε μετά από πολλές δεκαετίες, το 2018, με τις επισκέψεις του Μελετόπουλου στη Φτέρη Αιγιαλείας αλλά και την alma mater του διανοούμενου, τη Χαϊδελβέργη. Το αποτέλεσμα αυτής της μακράς ερευνητικής πορείας είναι ο τόμος των εκδόσεων ΚΑΠΟΝ, που στην ουσία αποτελεί και την πρώτη βιογραφία που εκδόθηκε για τον Κανελλόπουλο. Και βέβαια, η πολιτική βιογραφία ενός πρωταγωνιστή στη ναρκοθετημένη ελληνική ιστορία του εικοστού αιώνα αποτελεί από μόνη της ένα εγχείρημα εξαιρετικά δύσκολο. Ο Μελετόπουλος (κοινωνιολόγος και ο ίδιος, με δύο διδακτορικές διατριβές, σε Γενεύη και Αθήνα) θαυμάζει τον πατρινό πολιτικό, βυθίζεται στο κολοσσιαίο έργο του (η εντυπωσιακή παρουσίαση και ανάλυση του συνόλου των συγγραμμάτων του Κ. στη χρονική τους εξέλιξη παραμένει ένα από τα μεγαλύτερα πλεονεκτήματα της μονογραφίας) και επηρεάζεται από την πολυεπίπεδη οντολογία του. Είναι εμφανές, όμως, ότι πασχίζει (χωρίς ιδιαίτερο κόπο, είναι η αλήθεια) να κρατήσει τις απαραίτητες αποστάσεις, ώστε να αποφύγει την υμνολόγηση του βιογραφούμενου και τη δαιμονοποίηση των αντιπάλων του, καταλήγοντας σε αξιολογικά ουδέτερα συμπεράσματα. Οι προθέσεις του Μελετόπουλου δηλώνονται εξ αρχής («Σκοπός μιας βιογραφίας δεν είναι να εξωραΐσει ούτε να αποδομήσει, αλλά να κατανοήσει») και η οπτική που θα προσεγγίσει τον βιογραφούμενο είναι σαφής από τον πρόλογο: «Ανήκε στην αριστοκρατία του πνεύματος. Τον ασκητικό λιτό του βίο αφιέρωσε στον στοχασμό, στην μελέτη και τη συγγραφή.» Το βιβλίο δεν αποφεύγει την καταγραφή των αντιφάσεων και επισημαίνει τις λάθος αποφάσεις του Κανελλόπουλου και την προσχώρησή του στον «παλαιοκομματισμό» σε κρίσιμες ιστορικά στιγμές, επιλογές που ο βιογράφος αντιμετωπίζει ως εκτροπές από τον ενωτικό, ανεξάρτητο και προοδευτικό εαυτό τού πολιτικού (σημειωτέων ότι κάτι ανάλογο περιγράφει στην εισαγωγή και για τον θείο του Κανελλόπουλου, τον Δημήτριο Γούναρη).
Η περιπετειώδης ζωή του φιλόσοφου και πολιτικού διανοούμενου ξεδιπλώνεται παραστατικά, συνδεδεμένη πάντα με την ιστορική πραγματικότητα και την αισθητική κάθε εποχής, όπου η αφήγηση ισορροπεί επιδέξια μεταξύ της «μικρής» και της «μεγάλης» Ιστορίας και υποστηρίζεται από τη ζωντανή και πλούσια γλώσσα της γραφής. Το βιβλίο ξεκινά από την Πάτρα της Belle Époque, όπου ο πρωθυπουργός θείος του, ο Γούναρης, σύχναζε στο φαρμακείο του πατέρα του, τόπο συνάντησης φίλων και ψηφοφόρων, αλλά η παιδική και εφηβική ηλικία του τερματίζονται σύντομα από τον Α΄ Παγκόσμιο και τον Εθνικό Διχασμό. Ο αναγνώστης παρακολουθεί τον νεαρό φοιτητή της νομικής στη Χαϊδελβέργη, κέντρο του γερμανικού ρομαντισμού και ιδεαλισμού, να ενδιαφέρεται για την κοινωνιολογία, να επηρεάζεται από πνευματικά κινήματα και ιδεολογίες και να εκπαιδεύεται από έναν κύκλο κορυφαίων προσωπικοτήτων με φιλελεύθερο και ανθρωπιστικό προσανατολισμό και ανεπτυγμένη κοινωνική ευαισθησία. Να επιστρέφει στη Μεσοπολεμική Ελλάδα, να ξεκινά την ακαδημαϊκή καριέρα του και να συγκροτεί την επιστημονική του σκέψη, μεταστρεφόμενος από «ανιψιός του Γούναρη» σε νεαρό καθηγητή της νεοφανούς Κοινωνιολογίας, αλλά και μια αυτόνομη πολιτική φυσιογνωμία. Οι σφοδρές ιδεολογικές συγκρούσεις, ο διεθνής επιστημονικός διάλογος του Κανελλόπουλου, η πρόωρη απώλεια της καθηγητικής θέσης λόγω αντιμοναρχισμού και η ίδρυση ενός νέου πολιτικού κόμματος πρωταγωνιστούν στη συγκρουσιακή μεσοπολεμική περίοδο της χώρας, που κορυφώνεται με τον εκτοπισμό του βιογραφούμενου από τη μεταξική δικτατορία. Η περιπετειώδης ζωή του και η εν πολλοίς μοναχική πορεία του συνεχίζεται στο μέτωπο του ελληνοϊταλικού πολέμου καθόλη την εμπόλεμη και θυελλώδη δεκαετία του 1940.
Τονίζεται και αναλύεται ιδιαίτερα το γεγονός ότι ένας υπέρμαχος της εθνικής ενότητας και της άρσης του εθνικού διχασμού, από τον Εμφύλιο και μετά, θα αναδειχθεί σε μια κορυφαία μορφή της Δεξιάς, ο οποίος θα παραλάβει από τον Καραμανλή την ηγεσία της ΕΡΕ, εγκαταλείποντας την ανεξάρτητη ιδεολογία του, ταυτισμένος πια καθ' ολοκληρίαν με τον συντηρητικό χώρο. Το βιβλίο, αφού περιγράφει με αποκαλυπτικές λεπτομέρειες την ταραγμένη δεκαετία του ’60, ολοκληρώνεται με την περίοδο της Χούντας και τη σύλληψη του Κανελλόπουλου, ως νόμιμα εκλεγμένου πρωθυπουργού, την 21η Απριλίου 1967. Ακολουθεί ο επίλογος της βιογραφίας, στον οποίο περιγράφονται τα χρόνια της Μεταπολίτευσης έως και τον θάνατό του το 1986, με τον εκ νέου, αλλά σύντομο πλέον, κοινοβουλευτικό του βίο. Υπογραμμίζεται, επίσης, μια de profundis άσκηση αυτοκριτικής του Κανελλόπουλου για τα γεγονότα της μεταπολεμικής Ελλάδας, τις ιστορικές ευθύνες της παράταξης της οποίας ηγήθηκε αλλά και τις δικές του προσωπικά, μια κίνηση ασυνήθιστη και θαρραλέα για έναν σύγχρονο πολιτικό, όπως τονίζει ο βιογράφος. Ο τόμος περιλαμβάνει, επίσης, σπάνιες, ανέκδοτες φωτογραφίες, που συμπληρώνουν το κείμενο και περιγράφουν με τον δικό τους τρόπο την ατμόσφαιρα της εποχής.
Η εξιστόρηση των γεγονότων και των πολιτικών εξελίξεων βασίζεται σε ένα μεγάλο πλήθος ελληνικών και ξένων πηγών και τα όποιας μορφής κατάλοιπα του βιογραφούμενου (ιδιωτικά ντοκουμέντα, δημοσιευμένα κείμενα και βιβλία), αλλά και τις συνομιλίες του ίδιου του Μελετόπουλου μαζί του, προσφέροντας στον αναγνώστη τη δυνατότητα να διαβάσει ανάμεσα στις γραμμές αλλά και να αναζητήσει περαιτέρω απαντήσεις για τα μεγάλα ζητήματα του εικοστού αιώνα που έθεσαν επιτακτικά διλήμματα στις συνειδήσεις.
Σε κάθε περίπτωση, η βιογραφία επικεντρώνεται εξίσου στο πρόσωπο και τον πνευματικό κόσμο του πρωταγωνιστή αλλά και στις ιστορικές συνθήκες που τον διαμόρφωσαν (προσφέροντας, παράλληλα, μια ζωντανή απεικόνιση μιας ολόκληρης εποχής), αναζητώντας πάντα τη συσχέτιση των δύσκολων επιλογών του, των επιρροών, των λαθών και των αναθεωρήσεων που προχώρησε, όλων αυτών που αναδεικνύουν έναν δημόσιο άνδρα που έθεσε ως προτεραιότητα και κεντρικό άξονα της ζωής του το
πνεύμα. Αρετές οι οποίες, κατά τον συγγραφέα του βιβλίου, κορυφώνονται σε αυτό που θεωρεί ως το opus magnum του Παναγιώτη Κανελλόπουλου, το θεμελιώδες πολύτομο πόνημα Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος.
A. Χρυσάφη