Στὸ Μεσαίωνα εἶχε κυριεύσει τοὺς ἀνθρώπους τὸ πάθος νὰ βροῦν τεχνητὲς μεθόδους γιὰ τὴν κατασκευὴ χρυσοῦ. Κάθε μέταλλο ποὺ εἶχε τὴ χαρακτηριστικὴ ὑποκίτρινη λάμψη, θεωροῦνταν πολύτιμο καὶ χιλιάδες ἀλχημιστὲς ἀφιέρωναν τὴ ζωή τους σὲ πειράματα καὶ κατασκευὲς τοῦ πολύτιμου μετάλλου, ποὺ καὶ τότε, ὅπως καὶ σήμερα, παίζει κυρίαρχο ρόλο στὴ ζωή μας. Στὶς ἡμέρες μας ἡ ἀλχημεία ἔχει προοδεύσει. Ὑπάρχουν εἰδικοὶ «ἀλχημιστές», ποὺ φτιάχνουν εἰδικοὺς τύπους ἀνθρώπων, ἀνθρώπους-πρότυπα, ποὺ χάρη σὲ μία ὑποκίτρινη ἀπόχρωση, προβάλλονται σὰν ἐπιτυχημένοι, εὐτυχισμένοι, μὲ τέλειο χαρακτήρα, καμωμένο ἀπὸ χρυσάφι προσόντων κι ἀρετῶν. Οἱ μοντέρνες ἀλχημεῖες ὀνομάζονται διαφήμιση, μόδα, προπαγάνδα, δημόσιες σχέσεις, μάρκετιγκ καὶ ἄλλες, ποὺ θὰ ἐμφανισθοῦν προτοῦ ἀκόμη ὁλοκληρωθεῖ ἡ ἐκτύπωση τοῦ δοκιμίου αὐτοῦ.
Γιατί μία «μοντέρνα» ἀρχὴ ζωῆς ὁρίζει πὼς οἱ νέες ἀνάγκες ἀπαιτοῦν διαρκῶς ἕνα νέο ἄνθρωπο. Ἔτσι ὁ σημερινὸς ἄνθρωπος ἀναγκάζεται συνεχῶς ν’ ἀλλάζει φλοιό, πράγμα ποὺ δὲν τοῦ ἐπιτρέπει νὰ ἔχει οὔτε πυρήνα. Παρά τὸ γεγονὸς ὅτι ζοῦμε στὴν ἐποχὴ τῶν μετρήσεων, δὲν ἔχουμε ἀκόμη στατιστικὲς σχετικὰ μὲ τὸ θέμα τῆς ἀνθρώπινης συμπεριφορᾶς. Αὐτὸ μᾶς κάνει ἐπιφυλακτικοὺς σ’ ὅ,τι ἀφορᾶ τὸ ζήτημα τῆς ἀπολυτοποίησης τῆς ἀνθρώπινης συμπεριφορᾶς. Ἔτσι ἡ διαπραγμάτευση μας μοιραία ἔχει ἕναν πιθανολογικὸ χαρακτήρα.
Ἀσφαλῶς ὑπάρχουν, ἢ τουλάχιστον ἐλπίζουμε πὼς ὑπάρχουν, ἄνθρωποι ποὺ οἱ τρόποι συμπεριφορᾶς ἀποκαλύπτουν τὸν πραγματικό τους χαρακτήρα. Φοβόμαστε ὅμως ὅτι αὐτοὶ —κι ἂν ὑπάρχουν— ἀποτελοῦν μειοψηφία. Την πλειοψηφία διακρίνει ἀσυμφωνία λόγων καὶ ἔργων, σκέψεων κι ἔργων, ἐσωτερικοῦ χαρακτήρα καὶ συμπεριφορᾶς. Ἐδῶ ἐντοπίζεται ἡ παρέμβαση τῶν «ἀλχημιστῶν».
Συγκεκριμενοποιοῦμε τὸν προβληματισμό μας. Συστηματικὰ προβάλλονται καθημερινά, κυρίως ἀπὸ τὰ μέσα μαζικῆς ἐνημέρωσης, πρότυπα «ἐπιτυχημένων» ἀνθρώπων. Συνήθως οἱ φιγοῦρες αὐτὲς δὲν παρουσιάζουν μειονεκτήματα καὶ ἀτέλειες ἀλλ’ ἐκφράζουν τὴν πιὸ ἐξελιγμένη μορφὴ σύγχρονου ἀνθρώπου: θαλεροῦ καὶ δυναμικοῦ, σίγουρου καὶ ἀποφασιστικοῦ. Τὰ πρότυπα αὐτὰ προορίζονται γιὰ νεαρὰ κυρίως ἄτομα, συμπιεσμένα ἀπὸ διάφορα συμπλέγματα καὶ φοβίες, ποὺ ἀδιαφορώντας γιὰ τη μοναδικότητα τῆς ὕπαρξής τους, καταφεύγουν σὲ ξένα πρότυπα. Μία τέτοια παραίτηση ἀπὸ τὸν ἑαυτὸ τοὺς ἀπαιτεῖ καὶ τὴν υἱοθέτηση τρόπων ζωῆς καὶ συμπεριφορᾶς, ποὺ τὶς περισσότερες φορὲς δὲ συμφωνοῦν μὲ τὶς μὴ συνειδητοποιημένες ἰδιαιτερότητες, ποὺ κάθε ἄτομο ἀσφαλῶς ἔχει.
Βασικὸ στοιχεῖο ποὺ εὐνοεῖ τὴ διαιώνιση τῆς παραπάνω κατάστασης, ἀποτελεῖ ἡ ἀνεξέλεγκτη διαφημιση. Γιὰ νὰ μετατρέψει τὸν ἄνθρωπο σὲ ἀγοραστικὸ ὄν, εἶναι ἀπαραίτητη ἡ σχηματοποίηση τῶν ἀτομικῶν ἀναγκῶν. Καθημερινὰ ὁ μέσος πολίτης βομβαρδίζεται ψυχοσωματικὰ ἀπὸ ὀνόματα μίας τεράστιας ποσότητας ἀγαθῶν. Τὰ «ἀγαθὰ» αὐτὰ δὲν ἀποτελοῦν μέσα κάλυψης ἀναγκῶν ἀλλὰ δεσμεύουν τὴ βούληση τῶν ἀνθρώπων σ’ ἕνα συγκεκριμένο τρόπο ζωῆς, πού δέν εἶναι δική του ἐπιλογή. Τὰ διαφημιζόμενα προϊόντα εἶναι οἱ σημαντικότεροι τρόποι ἔκφρασης. Ἔτσι ὅμως ξεφεύγουμε ἀπὸ τὴν ἐλευθερία ἐπιλογῆς. Ἡ συμπεριφορὰ δὲν εἶναι αὐθεντική· εἶναι «κόπια».
Ἀλλ’ ἡ ἀνθρώπινη συμπεριφορὰ μεταλλάζεται ἀνάλογα μὲ τὶς διεθνῶς περιφερόμενες μόδες ἢ ρεύματα. Κοινωνικοπολιτικὰ ἢ θρησκευτικὰ συστήματα ἀναζητοῦν ὀπαδοὺς ἢ θιασῶτες, προτάσσοντας κι ἐπιβάλλοντας περισσότερο ἕνα σύστημα κανόνων συμπεριφορᾶς παρὰ τὶς θεμελιώδεις ἀρχές τους. Μέσα στὰ κυκλώματα αὐτά περισσοτερο μαθαίνεις νὰ φέρεσαι παρὰ νὰ σκέπτεσαι. Νὰ ἐνεργεῖς κατ’ ἐντολὴ κι ὄχι ν’ αὐτενεργεῖς. Ὅμως, ὁ ἄνθρωπος, κουρασμένος ἀπὸ τὴν ἀτονία ἢ μονοτονία τῆς ζωῆς του, ἐνθουσιάζεται ἀπὸ αὐτὴ τὴ μεταβολὴ καὶ ρίχνεται σ’ ἕναν ἀγώνα προσαρμογῆς στὴ νέα «ἐθιμοτυπία», ἀγνοώντας ἢ μᾶλλον ἀδιαφορώντας γιὰ τὸ ἂν αὐτὴ ἡ μοντέρνα ἐξωτερίκευση δὲν ἀνακλᾶ τὴν ἐσωτερική του ὑπόσταση. Ἁπλούστατα: ποτὲ δὲ σκέφθηκε νὰ ψάξει νὰ βρεῖ τὸν ἑαυτό του. Οὔτε εἶχε καιρὸ νὰ τὸν φτιάξει. Καταφεύγει στὸ εὔκολο· νὰ παίρνει ἕτοιμο τὸν ἑαυτό του. Σήμερα ἄλλοι μᾶς φτιάχνουν.
Ἀλλὰ τὸ πιὸ παράδοξο αὐτῆς τῆς ἀλλοτρίωσης εἶναι ἡ ἐπιφανειακὴ συμφιλίωση τῆς ἐσωτερικότητας μὲ τοὺς τρόπους συμπεριφορᾶς. Τὸ ἄτομο, συμπιεσμένο ἀπὸ τὴν ἔλλειψη χρόνου, κουρασμένο ἀπὸ τὸ μηχανικὸ ρυθμὸ ζωῆς, δεσμευμένο ἀπὸ τὴν ἀπομονωτική του διάθεση καὶ τὶς φοβίες του, ζώντας σὲ μία ἑρμαφρόδιτη κατάσταση ἀνάμεσα στὴ μοναξιὰ καὶ στὴ μαζοποίηση, ἀποδέχεται ἀνεπαίσθητα ἀλλότριες μορφὲς συμπεριφορᾶς. Σιγὰ-σιγὰ μονιμοποιεῖται αὐτὴ ἡ κατάσταση, ὄχι ὅμως ἀπόλυτα. Κάτι μέσα τοῦ μπορεῖ νὰ τοῦ θυμίζει τὸν ἀνεκπλήρωτο ἑαυτό του, ὅπως αὐτὸ ποὺ «ἔκνιζε ἀεὶ» τὸν Οἰδίποδα.
Οἱ σκέψεις αὐτὲς ἔχουν νὰ κάνουν κυρίως μὲ τὴν ἐποχή μας. Θὰ μποροῦσε, λοιπόν, νὰ ὑπάρξει ἀντίλογος. Σὲ σχέση μὲ παλαιότερους καιροὺς δὲν ὑπάρχει πιὰ ἡ κοινωνικὴ ὑποκρισία. Τὰ στεγανὰ ποὺ ὑπῆρχαν ἐξαλείφονται, τὰ ἰδιαίτερα μαθήματα γιὰ τὴν ἀπόκτηση τρόπων καλῆς συμπεριφορᾶς θεωροῦνται ξεπερασμένα. Τὸ περίφημο «savoir vivre» ἀποδείχτηκε ἕνας ψεύτικος τρόπος ζωῆς. Ὑποκριτικὸς καὶ ὑπηρετικός. Ἡ συμπεριφορὰ δὲ φοριέται μαζὶ μὲ τὸ κατάλληλο γιὰ τὴν περίσταση ροῦχο. Ὁμολογουμένως ἡ συμπεριφορὰ τῶν τωρινῶν νέων παρουσιάζει καὶ κάποιες ἀλλαγὲς πρὸς τὸ καλύτερο. Ἔχει περισσότερη εἰλικρίνεια. Ἡ προσποίηση ποὺ «φυλάκιζε» κάθε ἐνθουσιώδη κι αὐθόρμητο τρόπο ἔκφρασης ἀποτελεῖ ἄγνωστο τόπο γιὰ τοὺς σημερινοὺς νέους. Ἡ γνησιότητα ἴσως νὰ δώσει νέα πνοὴ στὶς ἀνθρώπινες σχέσεις.
Ἡ κοινωνικὴ πραγματικότητα, ὅμως, δὲ μᾶς ἐπιτρέπει νὰ εἴμαστε ἀπόλυτα αἰσιόδοξοι. Οἱ προσωπικές μας ἐμπειρίες δὲ μᾶς ἐπιτρέπουν νὰ δικαιώσουμε τὸ σύγχρονο τρόπο ζωῆς καὶ νὰ τὸν θεωρήσουμε γνήσιο. Ἡ νεανικὴ ὁρμὴ διοχετεύεται σὲ βιαιότητες καὶ ὁ αὐθορμητισμὸς σὲ χυδαιολογίες καὶ στὸ γκρέμισμα —ὄχι πάντα ἀναχρονιστικῶν- ἀξιῶν. Τὸ ὑπερβολικὰ πηγαῖο τῆς ἔκφρασης μέθυσε τὸν κουρασμένο ἀπὸ τὴν ὑποκρισία ἄνθρωπο και τον ὁδήγησε στὴν ὑπερβολή, ποὺ βέβαια δὲν ἀποκαλύπτει τὴν πραγματικὴ φύση του. Ὁ αὐθορμητισμὸς ἔγινε κι αὐτὸς προσποίηση, πῆρε βλαβερὲς προεκτάσεις ποὺ δὲν ἐκφράζουν τὸν ἀνθρώπινο ψυχικὸ κόσμο. Ἡ χυδαιότητα τώρα θεωρεῖται μοντέρνα στάση ζωῆς. Ἡ αἰσχρολογία -στὸ γραπτὸ καὶ προφορικὸ λόγο— θεωρεῖται ἔκφραση ἀπελευθέρωσης. Ἔτσι ο ἄνθρωπος σήμερα φυλακίζεται μέσα στὴν ἀπελευθέρωσή του.
Συχνὰ λέγεται —κι ὄχι ἄδικα— ὅτι ἡ ζωὴ εἶναι μία ζούγκλα. Ἔτσι πολλοὶ νέοι νομίζουν ὅτι γιὰ νὰ ἐπιβιώσουν πρέπει ν’ ἀποθηριωθοῦν. Ἐπιτηδεύονται τὸν «σκληρό», στὶς ἀναρίθμητες παραλλαγὲς ποὺ προσφέρει ὁ κινηματογράφος. Υἱοθετοῦν μία ἀντικοινωνικὴ συμπεριφορά, γιατί ἔτσι νομίζουν πὼς θὰ μπορέσουν νὰ ἐπιβιώσουν. Πίσω ἀπὸ τὴν ἐπιφανειακὴ αὐτὴ σκληρότητα κρύβεται φόβος. Τὴν ἀναντιστοιχία ἐσώτερου εἶναι καὶ συμπεριφορᾶς προωθοῦν καὶ οἱ λεγόμενοι «κοινωνικοὶ ρόλοι». Κάποιοι ἄνθρωποι κατέχουν μία θέση· τὸ κακὸ εἶναι ὅτι γίνονται θέση. «Φοροῦν» ἕνα ὁρισμένο πρωτόκολλο ὄχι μόνο τὶς ὧρες ποὺ ἀπαιτεῖ ἡ θέση τοὺς ἀλλὰ καὶ στὴν ὑπόλοιπη ζωή τους.
Πόσο, λοιπόν, αὐθεντικοὶ εἴμαστε σήμερα; Το σημαντικότερο ὑλικὸ γιὰ νὰ πάρουμε πληροφορίες γιὰ τὸ χαρακτήρα ἑνὸς ἀνθρώπου ἀποτελοῦν οἱ πράξεις του. Ἰδιαίτερα μάλιστα στὴν ἐποχή μας, ὅπου δὲν ὑπάρχει χρόνος γιὰ προσεκτικὴ ἑτεροπαρατηρησία, οἱ τρόποι συμπεριφορᾶς εἶναι τὸ «σῆμα κατατεθὲν» τοῦ χαρακτήρα μας. Χωρὶς αὐτὸ νὰ σημαίνει πὼς ἕνα «σῆμα» εἶναι ἔνδειξη ἀκριβοῦς ποιότητος. Ἑπόμενο εἶναι, λοιπόν, ἡ ἐλαχίστη ἢ ἡ μεγίστη τιμὴ ἀλλοτρίωσης τοῦ σημερινοῦ ἀνθρώπου νὰ κρίνεται ὄχι ἀπὸ αὐτὸ ποὺ πραγματικὰ εἶναι ἀλλ’ ἀπὸ αὐτὸ ποὺ φαίνεται πὼς εἶναι. Γιὰ νὰ διαπιστώσουμε μάλιστα πόσο πολὺ στὴν ἐποχή μας τὰ φαινόμενα ἀπατοῦν, ἀρκεῖ νὰ σημειώσουμε πὼς οἱ σημερινὲς συνθῆκες ἀπαιτοῦν ὄχι νὰ εἶσαι πλούσιος ἀλλὰ νὰ φαίνεσαι πλούσιος. Ἀπὸ αὐτὸ ξεκινᾶ καὶ ἡ ἔντονη τάση ἐπίδειξης, ἡ λεγόμενη ἐπιδειξιομανία.
Ἐξάλλου στὴν ἐποχή μας, παρὰ τὴν πρόοδο τῆς ψυχογνωσίας μὲ τὴν ἀνάπτυξη τῆς ψυχολογίας, εἶναι δύσκολη ἡ διάγνωση τῆς αὐθεντικῆς φύσης ἑνὸς νέου. Ἀπελπισμένοι γονεῖς βοοῦν πὼς ὄχι μόνο δὲ γνωρίζουν ἀλλ’ οὔτε καὶ ἀναγνωρίζουν τὰ παιδιά τους. Οἱ μοντέρνοι μάγοι ἀλχημιστὲς τὰ ἔχουν κάνει ἀγνώριστα. Συγχρόνως ἡ ἐξάπλωση τῆς ἀλλοτρίωσης ἐμποδίζει τὸν ἄνθρωπο νὰ ξέρει ἂν ὑποκρίνεται ἢ ὄχι, ἔτσι ποὺ σὲ μία πιθανὴ κρίση κάποιου ἄλλου, τὰ προσωπικὰ του βιώματα νὰ μὴν τὸν βοηθοῦν οὐσιαστικὰ στὴ γνώση τοῦ ἑαυτοῦ του. Ὅταν δὲν ξέρει ὁ ἴδιος τί εἶναι, δὲν μπορεῖ νὰ ξέρει ἂν ὁ ἄλλος τὸν ξέρει.
Ἡ τυποποίηση καὶ ἡ ἰσοπέδωση δὲν ἐπιτρέπουν τὴν προσωπικὴ ἔκφραση. Σήμερα ξέρουμε τὴν τιμὴ τοῦ ἀνθρώπου κατὰ κατηγορίες. Ἀλλὰ δὲν ξέρουμε στὸ βάθος τί εἶναι ὁ ἄνθρωπος. Τὰ στερεότυπα συμπεριφορᾶς δὲν ἐπιτρέπουν αὐτοδημιουργία. Παρ’ ὂλ’ αὐτὰ ἀκόμη καὶ στὰ πιὸ γιγάντια τσιμεντένια φράγματα ἐμφανίζονται ρήγματα. Ρήγματα παρουσιάζει καὶ ἡ «τσιμεντοποιημένη» ζωή μας. Μέσα ἀπὸ αὐτὰ ὁ προσεκτικὸς παρατηρητὴς μπορεῖ νὰ δεῖ κάποια «φωτεινὰ σημεῖα». Ψήγματα χρυσοῦ. Εἶναι ἴχνη τοῦ πραγματικοῦ μας ἑαυτοῦ. Αν γίνουν μαγιὰ ἑνὸς νέου «ἐπανανθρωπισμοῦ,» τότε μποροῦμε νὰ ἐλπίζουμε πὼς ἡ γνησιότητα ἀπὸ τὸν ἄνθρωπο δὲν χάθηκε ἀκόμη.
Καργάκος Σαράντος