Φωτογραφία από το βιβλίο «Νεοκλασικά Σπίτια της Αθήνας και του Πειραιά» από τις εκδόσεις Αίολος. Φωτ.: Στέλιος Σκοπελίτης
Υπάρχουν ορισμένες κατοικίες στην Αθήνα οι οποίες αν και παραδομένες στη φθορά του χρόνου συναπαρτίζουν ένα ανεκτίμητο κτηριακό απόθεμα που συμβάλλει στη διατήρηση της ιστορικής μνήμης.
Η είδηση ότι ξεκίνησαν εργασίες για την αναπαλαίωση- αποκατάσταση του σπιτιού όπου έζησε και πέθανε ο ποιητής Ναπολέων Λαπαθιώτης στα Εξάρχεια με έκανε να αποσπάσω τον μικρό μου γιό Σοφοκλή- Ευμένιο από τα διαβάσματα του, εν μέσω εξεταστικής περιόδου (το δέλεαρ άλλωστε για ένα φοιτητή τής σχολής Καλών Τεχνών δεν ήταν αμελητέο) και να ανηφορίσουμε στην οδό Κουντουριώτου.
Στην συμβολή με την οδό Οικονόμου συναντήσαμε ένα ερειπιώνα τυλιγμένο με πράσινες λινάτσες. Μια ηλικιωμένη κυρία τάιζε εκείνη την ώρα τις αδέσποτες γάτες της γειτονιάς στο πλάτωμα μπροστά από την κεντρική είσοδο του σπιτιού. Περιμετρικά είχαν τοποθετηθεί από το συνεργείο των μαστόρων ψηλές λαμαρίνες για να κρύβουν από τους περαστικούς -περίεργους τα όσα συνέβαιναν στην εσωτερική αυλή.
Σκαρφαλώσαμε σ’ ένα σημείο του εξωτερικού μαντρότοιχου που διαπιστώσαμε ότι τους ξέφυγε ένα μικρό άνοιγμα με σκοπό να δούμε και να φωτογραφίσουμε την εσωτερική αυλή (όταν ξαναπέρασα ένα πρωινό που με έφερε ο δρόμος από εκείνη την γειτονιά είδα ότι κάλυψαν και αυτή την μικρή χαραμάδα!). Η κυρτωμένη γατοτροφός μας κοίταξε παραξενεμένη, «να γνώριζε άραγε την αρχιτεκτονική αξία και το πολιτιστικό εκτόπισμα αυτού του “χαλαμάντουρου“»[1], αναρωτήθηκα;
Η εικόνα που παρουσίαζε η εσωτερική αυλή του άλλοτε λαμπρού κτίσματος ήταν θλιβερή. Σακιά από οικοδομικά υλικά ανάκατα με σωρούς από πέτρες κάποιων τοίχων που κατέρρευσαν. Η σκεπή μισογκρεμισμένη, ξεφτισμένοι σοβάδες και αποσαθρωμένα παράθυρα, αποτελέσματα της πολυτελούς παραμέλησης, των εμπρησμών και των λεηλασιών που υπέστη το σπίτι κατά το παρελθόν. Το μόνο παρήγορο ήταν οι τεχνίτες πού δούλευαν πάνω στις σκαλωσιές τους.
Η κατάσταση του σπιτίου σήμερα
Η ιστορική «Οικία των Λαπαθιώτιδων» όπως επικράτησε να λέγεται αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα αστικής αρχιτεκτονικής των πρώτων χρόνων της βασιλείας του Γεωργίου Α’, βρίσκεται στη συμβολή των οδών Κουντουριώτου 23 και Οικονόμου 30 στα Εξάρχεια, κάτω από το λόφο του Στρέφη, στην Αθήνα. Ο καθηγητής του ΕΜΠ κ. Μάνος Μπίρης που είχε επισκεφτεί το σπίτι στα μέσα της δεκαετίας του 1980 γράφει: «αποτελεί δείγμα παραδοσιακού τύπου κατοικίας με επίσημη όψη επί του μετώπου της οδού διαμορφωμένη σύμφωνα με της αρχές του κλασσικισμού».
Το διώροφο αυτό νεοκλασικό αρχοντικό ανήκε στον ποιητή του Μεσοπολέμου Ναπολέοντα Λαπαθιώτη (1888 – 1944). Αγοράστηκε από τον πατέρα του, Στρατηγό Λεωνίδα Λαπαθιώτη που καταγόταν από την Λάπηθο τής Κύπρου. Ο ποιητής έζησε στο σπίτι αυτό πάνω από 40 χρόνια κι έγραψε εδώ το μεγαλύτερο μέρος του ποιητικού και πεζογραφικού του έργου. Ο αντικομφορμιστής και με πολλές ιδιαιτερότητες ποιητής, από τους σημαντικότερους της νεοσυμβολιστίκης και νεορομαντικής σχολής του Μεσοπολέμου, εμφανώς επηρεασμένος από τον Όσκαρ Ουάιλντ, αυτοκτόνησε στο σπίτι του αυτό στα χρόνια της Κατοχής, στις 8 Ιανουαρίου 1944. Πέθανε σε απόλυτη ένδεια και η κηδεία του έγινε με έρανο των φίλων του. Το σπίτι πέρασε τότε στην κατοχή του φίλου του, Δ. Χριστοδούλου, ο οποίος ήταν αυτός που βρήκε το άψυχο σώμα του.
Τα πρώτα χρόνια μετά το 1900, η οικογένεια Λαπαθιώτη εγκαθίσταται στο εξαρχιώτικο αυτό σπίτι. Οι πρώτες εντυπώσεις του ποιητή για το νέο πατρικό του σπίτι ήταν οδυνηρές, όπως φαίνεται από τις περιγραφές του στο βιβλίο του Η Ζωή μου, μια «απόπειρα συνοπτικής αυτοβιογραφίας», που έγραψε σε 29 συνέχειες για το περιοδικό Μπουκέτο. Γράφει: «απ’ τα κεντρικά μας σπίτια να βρεθούμε σε μια ερημιά – γιατί το μέρος ήταν ερημιά, για τη μικρή πρωτεύουσα της εποχής εκείνης – μας στοίχισε παρά πολύ! Μια πρώτη μας επίσκεψη σ’ αυτό μου έδωσε την εντύπωση μεγάλης καταδίκης».
Η Οικία Λαπαθιώτη οικοδομήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1870, με καταφανή μορφολογικά στοιχεία νεοκλασικής κατοικίας της εποχής: εξώστη με μαρμάρινα φουρούσια, σφυρήλατα κιγκλιδώματα, αέτωμα στη στέψη με επιζωγραφισμένο τύμπανο, παραστάδες κορινθιακού ρυθμού, εσωτερική αυλή και χαγιάτι με εξωτερική σκάλα.
Ο γνωστός λογοτέχνης Γιώργος Ιωάννου περιγράφει με λεπτομέρειες το σπίτι του Λαπαθιώτη (περιοδ. Λέξη, τεύχος 33, ΜΆρτ.-Απρ. 1984), ως εξής: «Είναι σπίτι δίπατο, με ισόγειο από τη μεριά της οδού Οικονόμου. Είναι τεράστιο, έχει στέγη με αέτωμα και από πίσω μεριά κήπο. Στο τζαμικιάνι, όπου καταλήγει η σκάλα, σώζονται ακόμη μικρά χρωματιστά τζάμια, που τόσο συνηθίζονταν τότε στα αρχοντικά. Η είσοδος είναι από την Κουντουριώτου, αλλά η πρόσοψη με το μπαλκόνι από την Οικονόμου. Τα πάντα ξεφτισμένα και ο σοβάς πεσμένος ολότελα και περίεργα. Εν τούτοις, το σπίτι δεν μοιάζει για ετοιμόρροπο. Κάτω από το σοβά υπήρχαν χοντροί τοίχοι φτιαγμένοι με μεγάλες πέτρες, που τώρα προβάλλουν…». Και πιο κάτω για την βιβλιοθήκη του σπιτιού «Αριστερά μία πόρτα απ’ όπου περνούσες σ’ ένα μεγάλο χώρο. Όλοι οι τοίχοι σκεπασμένοι με βιβλιοθήκες φορτωμένες βιβλία. Τα βιβλία ήταν εκλεκτά και ακριβά σε γαλλική κυρίως γλώσσα. Μυθιστορήματα, ποιήματα, μελέτες. Βαριές καλλιτεχνικές εκδόσεις. Και ήταν διαβασμένα βιβλία, χρησιμοποιημένα βιβλία…..ζεστά. Γεμάτα σκόνη βέβαια».
Ο Ναπολέων Λαπαθιώτης, o αντισυμβατικός ποιητής, έζησε στο σπίτι αυτό για περισσότερο από σαράντα χρόνια κι έγραψε εκεί το μεγαλύτερο μέρος του ποιητικού του έργου.
Σε μια επιστολή του προς τον Δήμο Αθηναίων (1983) ο Γ. Ιωάννου ο οποίος έβαλε σκοπό του να αναδείξει την αξία της συγκεκριμένης οικίας, όσο ζούσε γράφει
«Το σπίτι αυτό γνώρισε μεγάλες κοινωνικές δόξες και τιμήθηκε με επισκέψεις πρωθυπουργών και ανωτάτων αρχόντων της εποχής (σημ: Ο πατέρας του ποιητή υπήρξε βουλευτής και υπουργός καθώς και καθηγητής στο Πολυτεχνείο και την Ευελπίδων), ενώ σήμερα κατοικείται από φτωχές οικογένειες προερχόμενες από μέρη της Πίνδου που το ενοικιάζουν κατά δωμάτιο.
»Η τελευταία φορά που στο σπίτι υπήρξε κινητικότητα ήταν το 2006,κατά την διάρκεια των θεατρικών παραστάσεων “καρδιά από κόκαλα- βίος και πολιτεία του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη“ που παρουσίασε η θεατρική ομάδα ”όχι παίζουμε“ στην αυλή του σπιτιού. Σύμφωνα με τον σκηνοθέτη Γιώργο Σαχίνη σκοπός της παράστασης “ήταν να δοθεί η δυνατότητα στους θεατές να ακούσουν τον λόγο του Λαπαθιώτη μέσα στο ίδιο του το σπίτι“».
Η Οικία Λαπαθιώτη κηρύχθηκε το 1984 από τα Υπουργεία Πολιτισμού και περιβάλλοντος διατηρητέο ιστορικό και αρχιτεκτονικό μνημείο των νεότερων χρόνων. Πριν μερικά χρόνια συστάθηκε μία επιτροπή κατοίκων των Εξαρχείων με σκοπό να διεκδικήσει να γίνει το σπίτι πολιτιστικό κέντρο. Ο σημερινός ιδιοκτήτης του σπιτιού κ. Παύλος Φωκάς- Κοσμετάτος επιθυμεί να το χρησιμοποιήσει εκ νέου ως κατοικία. Η αρχιτεκτονική μελέτη για την αποκατάσταση του εμβληματικού κτηρίου έγινε από τον κ. Γιάννη Σαΐτα, απέσπασε δε εγκωμιαστικά σχόλια από τα μέλη του κεντρικού συμβουλίου νεωτέρων μνημείων, που την ενέκριναν ομόφωνα.
[1] Σημ: Χαλαμάντουρο= ερείπιο, μισογκρεμισμένο σπίτι
του Σάββα Μαστραππά