ΠΟΜΑΚΟΧΩΡΙΑ ΘΡΑΚΗΣ
Πολυπολιτισμική Ελλάδα
ΚΕΙΜΕΝΟ: ΝΙΚΟΛΑΟΣ Θ. ΚΟΚΚΑΣ,
Πομακοχώρια. Οροσειρά της Ροδόπης. Ακολουθούμε τα χνάρια του Ορφέα προσπαθώντας να ψηλαφήσουμε το χθες μέσα στο πολύχρωμο ψηφιδωτό της Θράκης. Μιας Θράκης φορτωμένης με μνήμες αλλά και μιας Θράκης ζωντανής. Εδώ η πολυμορφία δεν είναι μειονέκτημα, εδώ η πολυγλωσσία δεν είναι ψεγάδι. Εδώ η διαφορετικότητα είναι πλούτος μοναδικός, και το γνωρίζουν καλά χριστιανοί και μουσουλμάνοι, που αιώνες τώρα συμβιώνουν αρμονικά, μοιράζονται τις πίκρες και τις χαρές τους, τραγουδούν μαζί και ο άνεμος της Ροδόπης σιγοντάρει το τραγούδι τους. Εδώ ζουν και οι Πομάκοι, οι σλαβόφωνοι μουσουλμάνοι, άνθρωποι αγνοί και φιλόξενοι, μα ταλαιπωρημένοι στο διάβα των χρόνων από τους πολλαπλούς προσεταιρισμούς της ταυτότητάς τους. Ταλαιπωρημένοι τόσο που όλο και συχνότερα ακούς από τους νέους μία και μόνο επιθυμία: «Αφήστε μας να ζήσουμε! Χωρίς ταμπέλες! Περήφανοι γι' αυτό που είμαστε, ό,τι κι αν είναι αυτό».
Μια μειονότητα με πολλές ταυτότητες
Οι Πομάκοι αποτελούν περίπου το 34% του συνόλου της μουσουλμανικής μειονότητας στη Θράκη, ενώ στο Νομό Ξάνθης υπολογίζεται ότι ξεπερνούν το 60% των μουσουλμάνων. Εκτός από την Ελλάδα, Πομάκοι υπάρχουν σήμερα και στη Βουλγαρία, όπου ο αριθμός τους υπολογίζεται ότι ξεπερνά τα 270.000 άτομα, αλλά και στην Τουρκία (περίπου 70.000 άτομα). Αν και υπάρχουν αρκετές θεωρίες για την καταγωγή τους, πιστεύεται ότι είναι γηγενές φύλο της Θράκης.
Στο περιθώριο της Ιστορίας
Στο διάβα των αιώνων οι Πομάκοι συχνά βρέθηκαν ανάμεσα σε διαφορετικές γλώσσες, θρησκείες, παραδόσεις, πολιτικές επιλογές. Η τύχη τους ήταν συνυφασμένη με τις γενικότερες εξελίξεις στην περιοχή της Βαλκανικής Χερσονήσου. Ο όρος «Πομάκοι», που καταγράφεται για πρώτη φορά από τον Γάλλο περιηγητή Boué σε περιοδεία του στα Βαλκάνια το 1839, αρχίζει να χρησιμοποιείται ευρύτερα στις οθωμανικές πηγές μετά τον Ρωσοτουρκικό Πόλεμο του 1877-78. Πιο πριν, ευρύτερα διαδεδομένος ήταν ο υποτιμητικός όρος Αχριγιάν αναφορικά με τους εξισλαμισμένους κατοίκους της Ροδόπης.
Στην οροσειρά της Ροδόπης πιστεύεται ότι οι Πομάκοι δέχτηκαν τη μωαμεθανική θρησκεία γύρω στα τέλη του 17ου αιώνα, στα χρόνια του σουλτάνου Μεχμέτ Δ΄ και του μεγάλου βεζίρη Μεχμέτ Κιοπρουλού. Την πε-ρίοδο αυτή κατεδαφίστηκαν στην περιοχή 218 εκκλησίες και 336 παρεκκλήσια. Βασική αιτία του εξισλαμισμού ήταν η απαλλαγή από τη δυσβάσταχτη φορολογία. Κατά την επίσκεψη του μοναχού Παχώμιου Ρουσάνου στην Ξάνθη γύρω στο 1550, έξι έως εννέα χωριά της ορεινής Ξάνθης είχαν ήδη στραφεί προς το Ισλάμ. Ο διακεκριμένος αυτός λόγιος επισημαίνει ότι πολλοί χριστιανοί από χωριά της ορεινής Ξάνθης έγιναν μουσουλμάνοι «διά τα τέλη», δηλαδή για να ξεφύγουν από τους φόρους που επέβαλλαν οι οθωμανικές αρχές στον χριστιανικό πληθυσμό.
Από τους Βαλκανικούς Πολέμους ώς τις μπάρες (1912-1995)
Ο 20ός αιώνας βρίσκει τους Πομάκους σκορπισμένους στα Βαλκάνια, δίχως ενιαία εθνοτική ταυτότητα. Μετά τη λήξη του Β' Βαλκανικού Πολέμου το 1913, η Δυτική Θράκη έμεινε στη Βουλγαρία, συμπεριλαμβάνοντας το μεγαλύτερο μέρος των Πομάκων. Στο χρονικό διάστημα 1912-1918 οι Πομάκοι δέχτηκαν πιέσεις ώστε να εκβουλγαριστούν. Στις 31 Δεκεμβρίου 1918 οκτώ Πομάκοι βουλευτές της βουλγαρικής Βουλής ζήτησαν από τον Γάλλο στρατηγό Fr. D. Esperey να ενταχθεί ολόκληρη η περιοχή τους στον ελληνικό χώρο.
Το 1919 διενεργήθηκε στον Εχίνο δημοψήφισμα, με το οποίο οι Πομάκοι ζήτησαν να ενωθεί η περιοχή τους με την Ελλάδα. Το 1923 υπογράφηκε στη Λωζάνη η Σύμβαση περί Ανταλλαγής των Πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, από την οποία εξαιρέθηκαν όλοι οι μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης. Για τους μουσουλμάνους που απέμειναν στη Θράκη, η Συνθήκη της Λωζάνης προέβλεπε σχολική εκπαίδευση στη μητρική τους γλώσσα, κάτι που στην πράξη δεν εφαρμόστηκε για τους Πομάκους και τους Ρομά και ίσχυσε μόνο για τους τουρκόφωνους.
Στα χρόνια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου οι Πομάκοι υπέστησαν πολλές θρησκευτικές βιαιότητες. Το 1946, όταν πραγματοποιούνταν το Συνέδριο Ειρήνης των Παρισίων, ο Χαμδή Χουσεΐν Φεχμή Μπέης, πρώην βουλευτής Ροδόπης, και ο Χακκή Σουλεϊμάν Μπέης ζήτησαν με υπόμνημα την ενσωμάτωση όλων των Πομάκων της Ροδόπης στην Ελλάδα.
Το 1936 η μεταξική δικτατορία δημιούργησε τις Επιτηρούμενες Ζώνες, από την ορεινή Θράκη ώς την Ηπειρο. Οι κύριες περιοχές κατοικίας των Πομάκων έγιναν απαγορευμένες και ελεγχόμενες με μπάρες. Για την είσοδο στις περιοχές αυτές χρειαζόταν ειδική άδεια εισόδου από την Αστυνομία. Οι Επιτηρούμενες Ζώνες ατόνησαν, για να καταργηθούν από τον υπουργό Εθνικής Αμυνας Γεράσιμο Αρσένη στις 17/11/1995.
Η ελληνική πολιτική για τους Πομάκους
Το 1954 τέθηκε σε ισχύ ο νόμος «Περί τουρκικής μειονότητος Θράκης», με τον οποίο η ελληνική διοίκηση επέβαλε την ονομασία «τουρκικός», καταργώντας την ονομασία «μουσουλμανικός» που αναγνωρίζει η Συνθήκη της Λωζάνης. Με το Μορφωτικό Πρωτόκολλο του 1951 εισήχθη στα μειονοτικά σχολεία και άρχισε να ακολουθείται το εκπαιδευτικό πρόγραμμα του τουρκικού υπουργείου Παιδείας. Επίσης αυξήθηκε ο αριθμός των μετακλητών δασκάλων από την Τουρκία, γεγονός που αποτέλεσε την αφετηρία για τον εκτουρκισμό των Πομάκων. Για χάρη της συνοχής του ΝΑΤΟ και του καλού κλίματος στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, οι ελληνικές κυβερνήσεις παρέβλεπαν παράτυπες κινήσεις του τουρκικού προξενείου, ενώ ενώπιον του κινδύνου του βουλγαρικού κομμουνισμού οι Πομάκοι αφέθηκαν ουσιαστικά στα χέρια της τουρκικής προπαγάνδας.
Ο πλήρης εκτουρκισμός της μειονοτικής εκπαίδευσης συντελέστηκε με το Μορφωτικό Πρωτόκολλο του 1968. Σήμερα, 55 χρόνια μετά το ψυχροπολεμικό διάταγμα, που αντικαθιστούσε τον όρο «μουσουλμανικός» με τον όρο «τουρκικός», η ελληνική πολιτική απέναντι στους Πομάκους ουσιαστικά δεν έχει αλλάξει. Μέσα από τη μειονοτική εκπαίδευση οι Πομάκοι μαθητές γκετοποιούνται και αναγκάζονται να διδάσκονται -πλην της ελληνικής- την τουρκική γλώσσα, ενώ η μητρική τους γλώσσα αγνοείται παντελώς (κατά παράβαση της Συνθήκης της Λωζάνης). Αυτή η θεσμοθετημένη τριγλωσσία ισοδυναμεί με παραποίηση της ταυτότητας των Πομάκων, που γίνεται μέσα από το ίδιο το εκπαιδευτικό σύστημα της Ελλάδας. Η μόνη λύση στο πρόβλημα αυτό δεν μπορεί παρά να είναι η κατάργηση των μειονοτικών σχολείων που καταδικάζουν τους Πομάκους μαθητές στην αμάθεια και η παροχή σε όλους τους μουσουλμάνους ισότιμης με όλους τους Ελληνες πολίτες εκπαίδευσης καθώς και διδασκαλίας (πλην του βασικού προγράμματος) των μητρικών γλωσσών της μειονότητας (τουρκικής - πομακικής - ρομά).
Η τουρκική προπαγάνδα στη Θράκη
Τα τελευταία χρόνια, στα τζαμιά της Θράκης έχει ξεσπάσει πόλεμος κατά των «απίστων», των «γκιαούρηδων». Η ισλαμική θρησκεία χρησιμοποιείται ως όργανο για την εξυπηρέτηση εθνικιστικών στόχων, κάτι που εκφράζεται με απειλές και άσκηση ψυχολογικής βίας προς όσους μιλούν για μια διακριτή ταυτότητα για τους Ρομά ή τους Πομάκους. Η Τουρκία επιδιώκει να παρέμβει στη Θράκη όχι για να υποστηρίξει την ελληνική πολιτική ισονομίας και ισοπολιτείας, αλλά για να την υπονομεύσει, στοχεύοντας στην αύξηση της απομόνωσης της μουσουλμανικής μειονότητας και την περιχαράκωσή της γύρω από το τουρκικό προξενείο της Κομοτηνής.
Ο τουρκόφωνος Τύπος συκοφαντεί, απειλεί και δημιουργεί αντιπομακικό κλίμα μίσους, με αφορμή την ίδρυση Πολιτιστικού Συλλόγου Πομάκων το 2007. Στο Διαδίκτυο δημιουργούνται μειονοτικές ιστοσελίδες που προωθούν την κεμαλική ιδεολογία, ενώ εμπρηστικές είναι οι δηλώσεις απεσταλμένων της Τουρκίας που περιοδεύουν στη Θράκη.
Μέσα στο κλίμα αυτό, ορισμένοι αναλυτές προφητεύουν επεκτατικές δράσεις της Τουρκίας και συγκρούσεις. Ομως, πέρα από τις προσπάθειες χειραγώγησης των Πομάκων, η παροχή δημοκρατικών ελευθεριών στα μεταψυχροπολεμικά χρόνια έχει αναδείξει μια νέα δημοκρατική πολυμορφία που φαίνεται να αμβλύνει τις εντάσεις. Οι ίδιοι οι Πομάκοι αρνούνται να μπουν στη διαδικασία του οριστικού αυτοπροσδιορισμού και απέναντι στις προσπάθειες ταυτοποίησής τους απαντούν με άρνηση της μισαλλοδοξίας και φιλοευρωπαϊκό προσανατολισμό.
Η γλώσσα των Πομάκων
Το βασικό στοιχείο που διαφοροποιεί τους Πομάκους από τις δύο άλλες ομάδες της μειονότητας (τουρκόφωνους και Ρομά) είναι η γλώσσα τους. Πιο συγκεκριμένα, μιλούν ένα παλαιοσλαβονικό ιδίωμα που έχει αρκετές ομοιότητες με τις άλλες νοτιοσλαβικές γλώσσες. Η γλώσσα αυτή δεν υπήρχε σε γραπτή μορφή μέχρι το 1995 και εξακολουθεί και σήμερα να μεταδίδεται μόνον προφορικά.
Στις πρόσφατες εκδόσεις που αφορούν την πομακική γλώσσα γίνεται συνήθως παράλληλη χρήση του ελληνικού και του λατινικού αλφαβήτου, με την πρόσθεση ορισμένων συμβόλων για την ορθότερη απόδοση ορισμένων φθόγγων. Τα πρώτα βήματα καταγραφής της πομακικής έγιναν πριν από 40 χρόνια. Ηταν τότε που ο Πέτρος Θεοχαρίδης, δάσκαλος στον Εχίνο, άρχισε να καταγράφει συστηματικά τον παραδοσιακό πολιτισμό των κατοίκων της οροσειράς της Ροδόπης. Το βιβλίο του «Πομάκοι, οι μουσουλμάνοι της Ροδόπης» εκδόθηκε το 1995. Σχεδόν παράλληλα κυκλοφόρησε το Πομακο-Ελληνικό Λεξικό του Ριτβάν Καραχότζα και λίγο μετά η Γραμματική και το Συντακτικό της Πομακικής. Ιδιαίτερα σημαντική ήταν η πρωτοβουλία του Πολιτιστικού Αναπτυξιακού Κέντρου Θράκης (ΠΑΚΕΘΡΑ) να προχωρήσει το 2003 στη διοργάνωση μαθημάτων πομακικής γλώσσας και στην έκδοση σχετικών εγχειριδίων.
ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ
Ναι! = Da!, ho!Οχι! = Ne!Πώς σε λένε; = Kak tο zavót?Eμένα με λένε Νίκο = Móne mo zavót NikoΠόσων ετών είσαι; = Na kólko li si?Τι δουλειά κάνεις; = Κakvó rábata právish?Tι κάνεις; = Kaná práish?Πώς είσαι; = Kak si?Καλά είσαι; = Húbe li si?Πολύ καλά! = Yátse húbave!Δεν κατάλαβα = Ne razbrá sa, Ne sáti saΜπορείς να με βοηθήσεις; = Mózhesh li da mi pomágash?Υπάρχει ένας νερόμυλος κοντά στο χωριό = 'Ima ennó vodenítsa blíze pri sélonoΔεν υπάρχει = Néma
Στην υγειά σας! = Na zdrávye!Ελα μέσα = Υéla na vótreΠόσο κάνει αυτό; = Kólko právi esuzí?Eίναι πολύ φτηνό/ ακριβό = Yátse sa yéftino/skópoΘα πιείτε καφέ; = She píete li kahvé?Θέλεις νερό; = Íshtes li vóda?Τι θέλεις να φας; = Kaná íshtis da yedésh?Πού μένεις; = Kadé sedísh?Στο διπλανό χωριό = Faf blíznono séloΔεν ξέρω = Ne znáemΠρος τα δεξιά = Νa désnana stránaΠρος τα αριστερά = Na lévana stránaΙσια μπροστά = Ai túka na práveΧάθηκα = Zagubí soΤι ώρα είναι; = Kólko e sahátet?Κάνει κρύο = MráziΒρέχει = Letí doshΕίμαι κουρασμένος = Umarén sam
Στις οικοδομές και στα καπνοχώραφα
Σήμερα οι Πομάκοι εργάζονται στις οικοδομές, στα καράβια και στα ναυπηγεία στην Αθήνα, τη Ρόδο, τη Μύκονο, την Ξάνθη, την Κομοτηνή και τη Γερμανία. Για όσους ζουν στα Πομακοχώρια, κύριες ασχολίες παραμένουν η γεωργία και η κτηνοτροφία. Ειδικότερα η καλλιέργεια του καπνού αποτελεί μια γεωργική δραστηριότητα που εκτείνεται καθ' όλη τη διάρκεια του έτους. Η ποικιλία που καλλιεργείται στα ορεινά της Θράκης, ο μπασμάς, θεωρείται άριστης ποιότητας, αλλά απαιτεί σκληρή δουλειά. Από την προετοιμασία των χωραφιών, τη λίπανσή τους και το όργωμα ώς τη σπορά, το τσάπισμα, τη συγκομιδή, το βελόνιασμα και το παστάλιασμα, όλη η οικογένεια καλείται να μοιραστεί τις δουλειές για να εξασφαλίσει ένα βασικό ετήσιο εισόδημα. Το καλοκαίρι οι ενήλικοι και τα μεγάλα παιδιά ξεκινούν τη δουλειά στο χωράφι από τις 6 το πρωί και μερικές φορές συνεχίζουν μέχρι να σουρουπώσει.
O Νικόλαος Θ. Κόκκας Eργάζεται ως εκπαιδευτικός στην Ξάνθη, όπου ασχολείται με την καταγραφή του παραδοσιακού πολιτισμού των Πομάκων. Εχει εκδώσει, μεταξύ άλλων, τα βιβλία: Τα Πομακοχώρια της Θράκης (με τους Ν. Κωνσταντινίδη, Ρ. Μεχμεταλή), Οδυσσέας 2003, Μαθήματα Πομακικής Γλώσσας, ΠΑΚΕΘΡΑ 2004, Μετασχηματισμοί της συλλογικής ταυτότητας των Πομάκων (με τον Φ. Μαλκίδη), Σπανίδης 2006.