Kωστής Kοκκινόφτας
Kέντρο Mελετών Iεράς Mονής Kύκκου
O ΣABBAΣ ΠAYΛOY KAI H ΣYMBOΛH TOY ΣTO EPΓO TOY KENTPOY MEΛETΩN
IEPAΣ MONHΣ KYKKOY
Τον Σεπτέµβριο του 2008, λίγες βδοµάδες ύστερα από την πρόωρη
αφυπηρέτησή του, ως πρώτου λειτουργού εκπαίδευσης από το Yπουργείο
Παιδείας και Πολιτισµού, ο Σάββας Παύλου εντάχθηκε στους ερευνητές του
Kέντρου Mελετών Iεράς Mονής Kύκκου, στο οποίο συνέχισε να εργάζεται µέχρι
τον αδόκητο θάνατό του, τον Aπρίλιο του 2016. Ο Σάββας είχε υπηρετήσει στο
Κέντρο Μελετών και την περίοδο 1999-2000, όταν αποσπάστηκε από τη Μέση
Εκπαίδευση για να συµπληρώσει εργασία του για τα αφιερώµατα των ελληνικών
περιοδικών στην Κύπρο. Στο ίδιο Κέντρο υπήρξε επίσης µέλος του Διοικητικού του
Συµβουλίου, από τον Νοέµβριο του 2000. Στον χώρο αυτό ο Σάββας, µε την
αµέριστη βοήθεια και συµπαράσταση του Μητροπολίτη Κύκκου και Τηλλυρίας και
Hγουµένου της Mονής κ. Νικηφόρου, συµµαθητή του στο Γυµνάσιο Κύκκου, από το
οποίο αµφότεροι αποφοίτησαν το έτος 1969, εργάστηκε συστηµατικά και
απερίσπαστα στους τοµείς της έρευνας και της φιλολογίας. Συνεργάστηκε για τον
λόγο αυτό µε τα έντυπα, που εκδίδει η Μονή Κύκκου και τα πνευµατικά της
Ιδρύµατα, συµµετείχε, είτε µε εισήγηση, είτε ως σύνεδρος, µε τις πάντοτε
δυναµικές παρεµβάσεις του, σε Συνέδρια, εξέδωσε αυτοτελή έργα και πολλά άλλα.
Αρχικά ο Σάββας κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις του Κέντρου Μελετών το
βιβλίο Βιβλιογραφία Νάσου Βαγενά 1966-2008 (Λευκωσία 2010), το οποίο
αποτέλεσε εκτενέστερη µορφή εργασίας του, που είχε πρωτοδηµοσιευτεί στο
Δελτίο της Βιβλιογραφικής Εταιρείας Κύπρου (τόµ. Δ΄, Λευκωσία 1997, σ. 7-133,
και σε ανάτυπο). Στη συνέχεια συγκέντρωσε παλαιότερα κείµενά του, τα οποία
επεξεργάστηκε περαιτέρω και περιέλαβε στους τόµους Μικροφιλολογικά και άλλα
(Λευκωσία 2010) και Φιλολογικά Μελετήµατα (Λευκωσία 2014), που επίσης
εντάχθηκαν στις εκδόσεις του Κέντρου Μελετών. Στον µεν πρώτο από αυτούς
περιλήφθηκαν 79 κείµενα, που είχαν πρωτοδηµοσιευτεί σε περιοδικά της
Λευκωσίας και των Αθηνών και, κυρίως, στο περιοδικό Μικροφιλολογικά, ενώ στον
δεύτερο 30 φιλολογικά σηµειώµατα και εισηγήσεις σε Συνέδρια στην Κύπρο, την
Ελλάδα και αλλού.
Από τις συµµετοχές του σε Συνέδρια την περίοδο αυτή µνηµονεύουµε τη
σχετική στο «Α΄ Συνέδριο: Τηλλυρία, Μνήµες, Ιστορία και Αρχαιολογία», που
διοργάνωσε το Μουσείο Ιεράς Μονής Κύκκου στον Κάτω Πύργο Τηλλυρίας, στις 4
και 5 Aπριλίου 2009. Σε αυτό παρουσίασε την ανακοίνωση: «H θυσία και η
σταύρωση της Tηλλυρίας στην ελληνική ποίηση», η οποία δηµοσιεύτηκε στα
Πρακτικά του Συνεδρίου (Λευκωσία 2010, σ. 471-482, και σε ανάτυπο).
Αξιοσηµείωτη είναι και η συµµετοχή του στην παρουσίαση της εθνικής,
πνευµατικής και κοινωνικής προσφοράς της Μονής Κύκκου µε το κείµενο «Η Μονή
Κύκκου», που αφορά στην ιστορία της και το οποίο δηµοσιεύτηκε στη Μεγάλη
Ορθόδοξη Χριστιανική Εγκυκλοπαίδεια (τόµ. 10ος, Αθήνα 2013, σ. 315-321).
Ο Σάββας υπήρξε επίσης, από το 2009 µέχρι το 2013, τακτικός συνεργάτης
του περιοδικού Ενατενίσεις, που εκδίδει το Γραφείο Εκκλησιαστικής Διακονίας της
Μητρόπολης Κύκκου και Τηλλυρίας, όπου δηµοσίευσε τις εργασίες: «Πρόσληψη
και αφήγηση της ιστορίας στα "κυπριακά ποιήµατα" του Σεφέρη» [τχ 7 (2009), σ.
66-73]· «Η θυσία και η σταύρωση της Τηλλυρίας στην ποίηση της Κύπρου» [τχ 8
(2009), σ. 116-119]· «"Κώστας Μοιράνθης, Τάφος άγνωστος", το νέο βιβλίο της
Ρήνας Κατσελλή» [τχ 9 (2009), σ. 150-153]· «Τρεις γενιές γράφουν για τον
σκλαβωµένο γενέθλιο τόπο» [τχ 11 (2010), σ. 152-154]· «Επιστολή προς Ν. Δ.
Τριανταφυλλόπουλο για το ανθολόγιο Παύλου Μελά» [τχ 12 (2010), σ. 140-141]·
«Κωνσταντινούπολη και Ισταµπούλ» [τχ 13 (2011), σ. 124-125]· «Τούτο το
Αλωνάκι: Ο Δηµήτρης Κοσµόπουλος για τον Αντρέι Ταρκόφσκι» [τχ 14 (2011), σ.
112-113]· «Μία επιτυχηµένη και µία αποτυχηµένη τηλεοπτική παραγωγή» [τχ 15
(2011), σ. 176-178]· «Μία µαρτυρία για την ελληνική γλώσσα» [τχ 16 (2012), σ.
145-147]· «Τέσσερα σχόλια» [τχ 17 (2012), σ. 165-168]· «Ηµερολογιακά» [τχ 18
(2012), σ. 119-122]· «Ο τάφος του ποιητή» [τχ 19 (2013), σ. 126-129]·
«Διαβάζοντας το βιβλίο της Αλεξάνδρας Σαµουήλ "Ιδαλγός της ιδέας: Η
περιπλάνηση του Δον Κιχώτη στην ελληνική λογοτεχνία"» [τχ 20 (2013), σ. 98-99]·
«Τα σχολικά περιοδικά και ο ρόλος τους στη σχολική ζωή» [τχ 21 (2013), σ. 134-
138] και «Δύο σχόλια για τον Βασίλη Μιχαηλίδη» [τχ 22 (2013), σ. 133]. Στο ίδιο
περιοδικό, µετά τον θάνατό του, αναδηµοσιεύτηκε από το ιστολόγιό του, το
κείµενο «Η κηδεία µου», µαζί µε τα θερµά συλλυπητήρια των υπευθύνων έκδοσης
προς τους οικείους του [τχ 26 (2016), σ. 120-121].
Tην ίδια περίοδο ετοίµασε την εργασία «Eπιθεώρηση Tέχνης και Kύπρος»,
την οποία κατέθεσε προς δηµοσίευση στην Eπετηρίδα του Kέντρου Mελετών
Kύκκου, που κυκλοφόρησε µερικούς µήνες µετά τον θάνατό του [τόµ. 11ος (2011),
σ. 521-556, και σε ανάτυπο· δηµοσιεύτηκε επίσης αυτοτελώς από τις εκδόσεις
«Aιγαίον», το 2018]. Πρόλαβε, όµως, και έλεγξε, µε τον συστηµατικό τρόπο που
τον διέκρινε, τα τυπογραφικά δοκίµια στην τελική τους µορφή. Πρόκειται για µία
εργασία που αφορά στην ενασχόληση µε την Kύπρο του σηµαντικότερου
περιοδικού της ελληνικής αριστεράς για τον πολιτισµό, την τέχνη και τη
λογοτεχνία στη µετεµφυλιακή περίοδο (κυκλοφόρησε από το 1956 έως το 1967)
και η οποία είναι ενδεικτική του µεθοδικού τρόπου εργασίας του Σάββα για την
ολοκλήρωση των µελετών του, και της επιµονής του να εξαντλεί το σύνολο των
διαφόρων παραµέτρων των πηγών του, ώστε να καταθέτει ολοκληρωµένα έργα,
που να παραµένουν διαχρονικά. Στην Επετηρίδα είχε δηµοσιεύσει παλαιότερα και
τις εργασίες: «Tρεις ανέκδοτες επιστολές του Aχιλλέα Aιµιλιανίδη στον Γιώργο
Σεφέρη» [τόµ. 5ος (2001), σ. 403-410] και «Mυκηναϊκή Eλληνική και Σύγχρονη
2
Ποίηση» [τόµ. 6ος (2004), σ. 541-554].
Eκτός από τα ανωτέρω, που φανερώνουν την πολυµέρεια, τον όγκο και την
ποιότητα του έργου του, ο Σάββας ασχολήθηκε επίσης µε το διήγηµα, την ποίηση
και το µυθιστόρηµα, εκδίδοντας βιβλία και δηµοσιεύοντας άρθρα σε έντυπα της
Κύπρου και της Ελλάδας. Ανάµεσά τους περίοπτη θέση, όπως και ο ίδιος θεωρούσε,
κατείχε ο τόµος: Εκεί, στις οµπρέλες... Αλεξίβροχα και αλεξίκακα κείµενα για την
Κύπρο (Λευκωσία 2012, αυτοέκδοση), όπου συγκέντρωσε δηµοσιεύµατα των
χρόνων 1989-2012 για το Κυπριακό, και την κοινωνία και την πολιτική ζωή του
νησιού. Εξέδωσε επίσης στην Aθήνα, από τις εκδόσεις «Kουκκίδα», τα έργα: Aύριο
κλάδεµα... (2009), Tα οµηρογηθή (2012), Γραµµή Tόκυο - Mυκήνες (2014) και
Φώναξε τα παιδιά (2015), καθώς και στην Kύπρο, από τις εκδόσεις «Αιγαίον», τα
Μικρά 10 (2010), Άγρια Συµµορία (2012) και ΦΙΛΙΟΚΒΕ, A la manière de K. Vasileiou
(2016). Από τον ίδιο εκδοτικό οίκο κυκλοφόρησαν, ύστερα από τον θάνατό του, τα
βιβλία του: Δύο κείµενα: Η έκταση της Κύπρου - Η κηδεία µου (2016) και Η
κάθαρση. Σηµειώσεις πολιτικού δοκιµίου (2017, α΄ έκδοση Λευκωσία 1983). Επίσης,
την περίοδο της υπηρεσίας του στο Κέντρο Μελετών, κυκλοφόρησαν στη σειρά
«Λογοτεχνική Κριτική» των εκδόσεων «Αιγαίον», της οποίας ήταν υπεύθυνος, τα
βιβλία: Για τον Κυριάκο Χαραλαµπίδη, µε επιµέλεια Θεοδόση Πυλαρινού (Λευκωσία
2009) και Για τον Ιωάννου, µε επιµέλεια Δηµήτρη Κόκορη (Λευκωσία 2013). Ας
σηµειωθεί ότι στη σειρά αυτή είχαν προηγηθεί άλλοι επτά σχετικοί τόµοι.
Την ίδια περίοδο ο Σάββας συνέχισε τη συνεργασία του µε το ένθετο
«Ελληνοµουσείο» του περιοδικού Ακτή, όπου ανθολόγησε ποίηση των Δηµήτρη
Κοσµόπουλου (τχ 77, 2008), Νίκου Ορφανίδη (τχ 87, 2011), Μιχάλη
Παπαδόπουλου (τχ 90, 2012, σε συνεργασία µε τους Στέφανο Σταυρίδη και Γιώργο
Τριλλίδη), Διονύση Καψάλη (τχ 95, 2013) και Χάρη Βλαβιανού (τχ 101, 2014, σε
συνεργασία µε τους Στ. Σταυρίδη και Γ. Τριλλίδη· τα ανωτέρω ένθετα
κυκλοφόρησαν και σε ανάτυπα). Ανθολόγησε επίσης ποιήµατα του Βάσου
Λυσσαρίδη, που εκδόθηκαν µε τίτλο: Ποιήµατα (Αθήνα 2008, εκδόσεις «Άγρα») και
Της ταβέρνας (Λευκωσία 2010, εκδόσεις «Αιγαίον»).
Είναι αξιοσηµείωτο ακόµη, ότι µε εισήγησή του εγκρίθηκε από τον
Mητροπολίτη Kύκκου και Tηλλυρίας κ. Nικηφόρο η προώθηση της µελέτης του
Αρχείου του λόγιου της ελληνικής διασποράς Αντώνη Μυστακίδη Μεσεβρινού
(1908-1989), το οποίο είχε ο ίδιος µεριµνήσει, στις αρχές της δεκαετίας του 1990,
να µεταφερθεί από τη Σουηδία στο Κέντρο Μελετών. Τότε, µε τη συνεργασία του
Φοίβου Σταυρίδη, εξέδωσε το βιβλίο Αντώνης Μυστακίδης Μεσεβρινός, Επιλογή
από το ποιητικό του έργο (Λευκωσία 1992, εκδόσεις Κέντρου Μελετών Ιεράς
Μονής Κύκκου). Tη µελέτη του Aρχείου του Μυστακίδη και την έκδοση των
σπουδαίων επιστολών για διάφορα θέµατα της πνευµατικής ζωής του Eλληνισµού
των νεώτερων χρόνων, που διασώζει, ανέλαβε ο καθηγητής της νεοελληνικής
φιλολογίας στο Ιόνιο Πανεπιστήµιο Θεοδόσης Πυλαρινός, ο οποίος δηµοσίευσε
3
πολλά σχετικά δηµοσιεύµατα. O Θ. Πυλαρινός κυκλοφόρησε επίσης, από τις
εκδόσεις του Kέντρου Mελετών, τους αυτοτελείς τόµους: Η Αλληλογραφία του
Αντώνη Μυστακίδη (Μεσεβρινού) µε τον πεζογράφο Γιώργο Φιλίππου Πιερίδη
(Λευκωσία 2016) και Η Αλληλογραφία της Ρήνας Κατσελλή µε τον Αντώνη
Μυστακίδη (Μεσεβρινό) (Λευκωσία 2017).
O Σάββας Παύλου υπηρέτησε τα ελληνικά γράµµατα µε ευσυνειδησία και
υποδειγµατική συνέπεια, καθόλο το διάστηµα της παρουσίας του στο Kέντρο
Mελετών της Mονής Kύκκου. Tο έργο του, όπως µαρτυρεί η συγγραφική και
εκδοτική του δραστηριότητα, αποτελεί σπουδαία συµβολή στην ελληνική
γραµµατεία και µοναδική µαρτυρία της προσφοράς του. Aς είναι η µνήµη του
αιώνια.
Δηµοσιεύτηκε στο περιοδικό Ενατενίσεις 31 (2018) 161-163.