Ο Ζωντανός Πόντος

Θεοφάνης Μαλκίδης

Ο Ζωντανός Πόντος

 

 

Μέρος της ομιλίας στην παρουσίαση του έργου του π. Νικολάου Κυνηγόπουλου στην Ξάνθη

 

Η παρουσία των Ελλήνων στον Πόντο, αποτελεί ένα σημαντικό μέρος της ιστορίας αυτής της περιοχής, ενώ η επιρροή των Ελλήνων, η συμβολή τους στο εμπόριο, την παιδεία, τον πολιτισμό σε διάφορες ιστορικές περιόδους είναι καθοριστικές.

Μετά την κατάκτηση της περιοχής από τους Οθωμανούς, η επιρροή των Ελλήνων και η συμβολή τους απειλήθηκαν. Το σύστημα εξουσίας, οι διακρίσεις, οι συνθήκες οικονομικής και πολιτικής ζωής απείλησαν τη συνέχεια των Ελλήνων στην περιοχή. Οι πρώτες μεταναστεύσεις των Ελλήνων του Πόντου κυρίως προς τη Ρωσία αλλά και τη Δύση, σημειώθηκαν μετά την οθωμανική κατάκτηση, δίνοντας εξαιρετικούς φιλόσοφους όπως ο Βησσαρίων και ο Γεώργιος ο Τραπεζούντιος που συνέβαλλαν στην Αναγέννηση της Ευρώπης, ενώ οι μεταναστεύσεις εντάθηκαν κατά τους ρωσοτουρκικούς πολέμους, όταν ένα μεγάλο μέρος του ελληνικού πληθυσμού εγκαταστάθηκε στη Ρωσία.

Με τη δημιουργία του κινήματος των Νεότουρκων, εμφανίσθηκε και εδραιώθηκε μία εθνικιστική ιδεολογί και με την κατάκτηση της εξουσίας το 1908, εκδηλώθηκε η θέληση να εξαφανιστούν οι χριστιανικοί πληθυσμοί, θέληση η οποία υλοποιήθηκε ατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι Έλληνες του Πόντου ήταν ένας κεντρικός στόχος και ο διωγμός τους εξελίχθηκε σε Γενοκτονία, η οποία ολοκληρώθηκε από τους Κεμαλικούς.

Είναι γεγονός ότι στην περίοδο αυτή έλαμψαν μορφές ιερωμένων και ταυτόχρονα διανοουμένων, όπως ο συμπατριώτης μου ο Θρακιώτης Χρύσανθος μητροπολίτης Τραπεζούντας, ο μετέπειτα Αρχιεπίσκοπος ο οποίος αρνήθηκε να ορκίσει την κατοχική κυβέρνηση το 1941, ο Μητροπολίτης Γερμανός Καραβαγγέλης, ο επικεφαλής των ανταρτών του Πόντου, ο ηγούμενος Πανάρετος Τοπαλίδης, ο Επίσκοπος Ζήλων Ευθύμιος ο οποίος δολοφονήθηκε στην Αμάσεια το 1921 μαζί με τον ιερέα Πλάτων Αιβαζίδη και πολλοί άλλοι.

Τη συνέχεια των παραπάνω ιερωμένων του Πόντου αποτελεί ο π. Νικόλαος Κυνηγόπουλος, ο οποίος παράλληλα συνεχίζει την ιδιαιτερότητα του αγώνα για επιβίωση της Πάφρας. Αυτής της περιοχής που θα μπορούσε να ονομαστεί ο Πόντος του Πόντου. Και εάν δεν υπήρχε το αντάρτικο (και αυτής της περιοχής του Πόντου), είναι βέβαιο ότι τα θύματα θα ήταν περισσότερα. Βέβαια όλα αυτά απουσιάζουν από τα σχολικά εγχειρίδια και από τη δημόσια συζήτηση

Ο πληθυσμός που επέζησε της Γενοκτονίας οδηγήθηκε προς την έξοδο, μετά από παρουσία αιώνων. Χιλιάδες κατέφυγαν ως πρόσφυγες σε διάφορες χώρες, στην Ελλάδα, στην πρώην Σοβιετική Ένωση και αλλού, ενώ οι συμφωνίες που υπογράφτηκαν μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας το 1923 για την ανταλλαγή των πληθυσμών, καθώς και η Συνθήκη της Λωζάννης δεν συμπεριέλαβαν τους επιβιώσαντες Έλληνες, η πλειοψηφία των οποίων ήταν εξισλαμισμένοι. Είναι η διάσταση των Ελλήνων του Πόντου που παραμένει έως σήμερα ζωντανή με την παρουσία μεγάλων πληθυσμών οι οποίοι ομιλούν την πλησιέστερη προς την αρχαία ελληνική ομιλούμενη σήμερα διάλεκτο, την Ποντιακή, η οποία όμως μαζί με την ταυτότητα αυτών των ανθρώπων απειλείται από το τουρκικό καθεστώς. Το Ποντιακό είναι ένα ζήτημα το οποίο παρέμεινε στο περιθώριο για πολλά χρόνια, με ευθύνη βεβαίως των λεγόμενων πολιτικών και αποκαλούμενων διανουμένων, οι οποίοι βεβαίως δεν έχουν καμία σχέση με αυτούς αναφέραμε παραπάνω ως παραδείγματα. Ο Πόντος είναι ένα ζωντανό ζήτημα και προς μεγάλη απογοήτευση των δολοφόνων και των αρνητών δεν θα εξαφανισθεί.

Η ποντιακή διάλεκτος και «ο Αστερίκον ο τεμέτερον»

 

Θεοφάνης Μαλκίδης

1. Η ποντιακή διάλεκτος, η πλησιέστερη προς την αρχαία ελληνική γλώσσα, ομιλούμενη σήμερα διάλεκτο

Όπως γράφει ο καθηγητής Γ. Σαββαντίδης, η ποντιακή είναι μία διάλεκτος της Ελληνικής γλώσσας που ξεκινάει από τα χρόνια του αποικισμού των Ελλήνων της Ιωνίας και την εγκατάστασή τους στον Πόντο. Μέχρι τον 19ο αιώνα δεν έχουμε καθόλου γραπτά κείμενα για τη διάλεκτο και η  ποντιακή αποτελούσε  το σημαντικότερο μέρος της προφορικής παράδοσης, μία διάλεκτο την οποία  ονόμαζαν (και ονομάζεται) «ρωμέικα». Η καταγραφή διαλεκτικών κειμένων  αρχίζει παρά στα τέλη του 19ου αιώνα και γίνεται συστηματικότερη από το 1928 με την ίδρυση του

“Αρχείου Πόντου” στην Ελλάδα, από την Επιτροπή Ποντιακών Μελετών υπό τον Μητροπολίτη Τραπεζούντας Χρύσανθο  και στη συνέχεια από τον  π. Ανθ. Παπαδόπουλο.

 

Ο Μ. Τριανταφυλλίδης   αναφέρει τρεις μεγάλες ομάδες στην ποντιακή διάλεκτο: (α) τα οινουντιακά (με έντονες επιδράσεις από την κοινή νεοελληνική) (β) τα τραπεζουντιακά και (γ) τα χαλδιώτικα (με μεγαλύτερες επιδράσεις από την τουρκική). Ο π. Α. Παπαδόπουλος κατατάσσει στα εξαιρετικής σημασίας βιβλία του για την ποντιακή διάλεκτο, τα επιμέρους ποντιακά ιδιώματα σε 6 κύριες ομάδες: α) ιδίωμα Τραπεζούντας, Ματσούκας, Σάντας και Χαλδίας (το πολυπληθέστερο) β) Όφη και Σουρμαίνων γ) Κερασούντας και Τρίπολης δ) Οινόης ε) Αμισού και στ) Ινέπολης.

 
Απομονωμένος, γεωγραφικά και γλωσσικά ο Πόντος διατήρησε αρκετά αρχαϊκά γλωσσικά στοιχεία, όπως  αναφέρει ο Γ. Σαββαντίδης. Το λεξιλόγιο της διαλέκτου έχει πολλά δάνεια από τις γλώσσες και διαλέκτους με τις οποίες ήρθε σε επαφή (λατινική, τουρκική, αρμενική, γεωργιανή,  κουρδική, κ.ά ).

Η ποντιακή διάλεκτος επηρεάστηκε σημαντικά από   το  μεταναστευτικό ρεύμα προς τη Ρωσία, μετά τον 17ο αιώνα  και από τη βίαιη εκδίωξη μετά τη Γενοκτονία, στις αρχές του 20ου αιώνα.  Πολλοί ομιλητές της διαλέκτου εγκαταστάθηκαν  στον Ελλαδικό χώρο, και μερικές δεκαετίες αργότερα έφυγαν  σαν μετανάστες στην Ευρώπη (Γερμανία), Αυστραλία, ΗΠΑ και Καναδά, όπου εκεί ομιλείται ακόμη. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούσαν οι πρώτης γενιάς επιζώντες της Γενοκτονίας οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στη Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ, οι οποίοι πήγαν απευθείας από τον Πόντο και μέχρι πρόσφατα μιλούσαν αποκλειστικά και μόνο Ποντιακά!  Παράλληλα, αφού η ελληνοτουρκική ανταλλαγή των πληθυσμών έγινε στη βάση του θρησκεύματος,  παρέμειναν στον Πόντο ελληνόφωνοι μουσουλμανικοί πληθυσμοί, διάλεκτος η οποία εκτός από το γεγονός ότι δεν διδάσκεται, απαγορεύεται να ομιλείται δημοσίως. Επίσης μία μεγάλη ομάδα ομιλητών της Ποντιακής βρίσκεται στην πρώην Σοβιετική Ένωση, όπως και στην Ελλάδα ως νεοπρόσφυγες από τις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες.

 
Στον ελλαδικό χώρο, όπως επισημαίνει ο άλλος σημαντικός μελετητής της διαλέκτου,  ο καθηγητής Δ. Τομπαίδης, ομιλείται πλέον ως δεύτερη γλώσσα σε περιβάλλοντα οικεία, οικογενειακά ή φιλικά και η χρήση της αποσκοπεί στην επιβεβαίωση πιο πολύ της κοινής καταγωγής και στην εκδήλωση της επιθυμίας για διατήρηση της γλώσσας.

 

2. Τα μηνύματα ελπίδας για την ποντιακή διάλεκτο

 
Η ποντιακή διάλεκτος παρά τα προβλήματα που αντιμετωπίζει αποτελεί μία ζωντανή «γλώσσα». Τα ελπιδοφόρα παραδείγματα πολλά.
Η δημοσίευση, με αφορμή την παγκόσμια ημέρα των γλωσσών, από την UNESCO (Η εκπαιδευτική επιστημονική και πολιτιστική οργάνωση των Ηνωμένων Εθνών) του διαδραστικού Άτλαντα των γλωσσών του πλανήτη σε κίνδυνο (http://www.unesco.org/culture/languages-atlas/index.php ) , δημιουργεί νέα δεδομένα για την ποντιακή διάλεκτο. Ο Άτλαντας των παγκόσμιων γλωσσών σε κίνδυνο απαριθμεί 18 γλώσσες στην Τουρκία που αντιμετωπίζουν την εξαφάνιση, όπου μεταξύ των άλλων συμπεριλαμβάνεται η ποντιακή διάλεκτος στον κατάλογο των γλωσσών που κινδυνεύουν, προτείνοντας συγκεκριμένα μέτρα για τη διάσωσή της. Επιπλέον αναφέρει 300.000 ως ομιλητές της διαλέκτου.

 
Η δημοσίευση του Άτλαντα της UNESCO αποτελεί μία σημαντική εξέλιξη για την Ποντιακή διάλεκτο, αφού για πρώτη φορά γίνεται αναφορά σ’ αυτήν από όργανο του ΟΗΕ. Μάλιστα η αναφορά αυτή συμπίπτει με την προσπάθεια που γίνεται τα τελευταία χρόνια για διατήρηση της διαλέκτου και ανάκτησης της ταυτότητας ενός πληθυσμού, που βιώνει την τρομοκρατία και τις διώξεις και κάνει καθημερινές εκπτώσεις στην ποιότητα ζωής του.

 
Ακόμη η δημιουργία της ελεύθερης διαδικτυακής εγκυκλοπαίδειας Wikipedia στην  ποντιακή διάλεκτο, (http://pnt.wikipedia.org ), η οποία αναπτύσσεται συμμετοχικά από εθελοντές χρήστες, αποτελεί σημαντική εξέλιξη.
Τα άρθρα της συγκεκριμένης εγκυκλοπαίδειας γράφονται αποκλειστικά στην ποντιακή διάλεκτο, με στόχο  από τώρα και στο εξής  να μπορεί να ανατρέχει  ο κάθε ενδιαφερόμενος, που θέλει να εξασκήσει τις γνώσεις του στην ποντιακή διάλεκτο και παράλληλα να καλυφθούν κυρίως τα «ποντιακά θέματα» και όχι μόνο.

 
Στην προσπάθεια διάσωσης της ποντιακής διαλέκτου θα πρέπει να προσθέσουμε τη διδασκαλία της πλέον, μετά από πρωτοβουλία του Πανελλήνιου Συνδέσμου Ποντίων Εκπαιδευτικών, αλλά και τη συγγραφή του σχετικού εγχειριδίου ( βλ. το εγχειρίδιο στο σύνδεσμο http://www.e-papadakis.gr/files/pontiaki_glossa.pdf )
Στο πλαίσιο αυτής της προσπάθειας έχει εκπονηθεί ένα πρόγραμμα διδασκαλίας της ποντιακής διαλέκτου, το οποίο εντάχθηκε στα προγράμματα τοπικής εμβέλειας της Δια Βίου Μάθησης.

Επίσης στην προσπάθεια για την Ποντιακή διάλεκτο θα πρέπει να προστεθούν και οι δραστηριότητες των Συλλόγων Ποντίων τόσο στο εσωτερικό όσο και το εξωτερικό. 

3. Ο Αστερίκον ο τεμέτερον

 
Επειδή πολλές φορές γίνεται αναφορά για το γεγονός ότι οι νέοι και τα παιδιά δεν μιλούν Ποντιακά, παρότι τα καταλαβαίνουν, η κυκλοφορία κόμιξ στην ποντιακή διάλεκτο, αποτελεί μία έξυπνη και σύγχρονη προσέγγιση του ζητήματος.