Θ. Μαλκίδης
Το "Ταξίδι στον Καύκασο" του Νίκου Καζαντζάκη
1. "Ταξίδι στον Καύκασο"
Το 2017 έχει ανακηρυχθεί ως έτος Νίκου Καζαντζάκη, με αφορμή 60 χρόνια από το θάνατό του και θεωρώ ότι μία από τις ιδιαίτερες στιγμές του είναι η παραμονή του στον Καύκασο, με την ιδιότητα του ειδικού απεσταλμένου του υπουργείου Περιθάλψεως για την υποδοχή και εγκατάσταση του μεγάλου ρεύματος προσφύγων μετά τη λήξη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, όπως και η συμμετοχή του ως επικεφαλής στην «Κεντρική Επιτροπή Διαπιστώσεως Ωμοτητών εν Κρήτη» και συνοδοιπόρους τους καθηγητές του Πανεπιστημίου Αθηνών Ιωάννη Καλλιτσουνάκη και Ιωάννη Κακριδή.
Η γνωριμία του Καζαντζάκη με τον Βενιζέλο υπήρχε από την εποχή των Βαλκανικών Πολέμων, όταν κατετάγη εθελοντικά στον ελληνικό στρατό και υπηρέτησε στο γραφείο του, έδωσε την ευκαιρία στον Βενιζέλο να τον τοποθετήσει σε θέση διευθυντή στο υπουργείο Περιθάλψεως. Εκεί ο Καζαντζάκης θα παραμείνει έναν χρόνο (1919-1920) και θα αποχωρήσει μετά την ήττα των Φιλελευθέρων τον Νοέμβριο του 1920.
Γράφει στην "Αναφορά στον Γρέκο":«Καλή η στιγμή να δοκιμάσω αν η πράξη είναι η μόνη ικανή ν’ απαντήσει, κόβοντας με το σπαθί της τους αξεδιάλυτους κόμπους της θεωρίας. Δέχτηκα και για έναν άλλο λόγο∙ πόνεσα την αιώνια σταυρωμένη ράτσα μου που κιντύνευε πάλι στο προμηθεϊκό βουνό του Καυκάσου. Δεν ήταν ο Προμηθέας, ήταν η Ελλάδα καρφωμένη πάλι από το κράτος και τη βία και φωνάζει. Φωνάζει όχι τους θεούς, φωνάζει τους ανθρώπους, τα παιδιά της να τη σώσουν.Έτσι, ταυτίζοντας τα σημερινά παθήματα, με τα αιώνια πάθη της Ελλάδας, υψώνοντας την τραγική σύγχρονη περιπέτεια σε σύμβολο, δέχτηκα».
Μέσα στον έναν χρόνο παραμονής του θα ζήσει το δράμα του Ελληνισμού στις εσχατιές του Καυκάσου και του Αντικαυκάσου που, σύμφωνα τις προξενικές εκθέσεις ξεπερνούσαν τις 500.000 ψυχές. Στις πόλεις και τα χωριά των κυβερνείων Τιφλίδας, Καρς, Μαύρης Θάλασσας, Κουμπάν, Κουταΐδος, αλλά και του Μπακού, Ερεβάν κ.ά., λειτουργούσαν ελληνικά σχολεία και προξενεία, ορθόδοξοι ναοί με Έλληνες ιερείς, σωματεία και εφημερίδες. Ολοι αυτοί οι ελληνικοί πληθυσμοί βρέθηκαν σε δεινή θέση όταν βρέθηκαν στο επίκεντρο των τεράστιων πολιτικών αλλαγών λόγω της Επανάστασης των Μπολσεβίκων αλλά και εξαιτίας των επιλογών του Βενιζέλου που έστειλε ελληνικό εκστρατευτικό σώμα στην Ουκρανία για την καταστολή της επανάστασης των μπολσεβίκων.
Στην επιθυμία των Ελλήνων του Πόντου να δημιουργήσουν ανεξάρτητο κράτος ο Βενιζέλος θα σταθεί αντίθετος, η Γενοκτονία θα προσθέσει νέα θύματα και πρόσφυγες προς τον Καύκασο, εκεί όπου η Οκτωβριανή Επανάσταση έκανε την κατάσταση πιο δύσκολη. Ο Καζαντζάκης τον Αύγουστο του 1919 θα φύγει μέσω Κωνσταντινουπόλεως και Ιταλίας για Παρίσι προκειμένου να συναντήσει τον ίδιο τον Βενιζέλο και να του διεκτραγωδήσει όσα τρομερά είδαν τα μάτια του με την αποχώρηση του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος, μετά την ήττα των δυνάμεων της Αντάντ για το μικρασιατικό μέτωπο.
Γράφει σχετικά: «... Οσον αφορά εγκατάστασιν Μακεδονίας εκατόν χιλιάδων Καυκασίων γίνεται μελέτη και αναγκαία προπαρασκευή ΣΤΟΠ. Οφείλω όμως πληροφορήσω Υμετέραν Εξοχότητα» τηλεγραφούσε από την Αθήνα στον Βενιζέλο στο Παρίσι ο υπουργός Περιθάλψεως Σ. Σίμος «περί μεγάλων δυσχερειών και ικανού χρονικού διαστήματος τα οποία θα απαιτηθούν διά μίαν τοιαύτην μετακίνησιν της οποίας αντιλαμβανόμεθα την Εθνικήν σπουδαιότητα ΣΤΟΠ...».
Το τηλεγράφημα του Καζαντζάκη προς τον υπουργό Περιθάλψεως είναι τραγικό: «Ινα μη αποθανώσιν εκ πείνης και κακουχιών Ελληνες πρόσφυγες (δέον όπως) όταν επιστή ο καιρός επιτευχθή ωργανωμένη και ταχεία η παλιννόστησις και εγκατάστασις αυτών εν Πόντω. Η δευτέρα κατηγορία των Ελλήνων ανερχομένη εις υπέρ 100 χιλιάδας των επιθυμούντων εγκατάστασιν μόνον εν ελευθέρα Ελλάδι παρουσιάζει οξυτάτην την ανάγκην αρωγής. Ευρισκόμενοι μεταξύ αλληλοσυγκρουομένων φυλών κινδυνεύουσιν την στιγμήν ταύτην να εξολοθρευθώσι από τους προχωρούντας εκ της Αρμενίας και Αζερμπατζίας Κούρδους Ταρτάρους. Επιτροπαί εξ αυτών επανειλημμένως σπεύδουσι να εκλιπαρήσωσι δι' εμού την Ελληνικήν Κυβέρνησιν να μη τους αφήσει να χαθώσι. Οι πλείστοι εγκατέλιπον ήδη την γλώσσα των καταστάντες τουρκόφωνοι ή ρωσόφωνοι και μετά τινα χρόνον δεν θα υφίστανται πλέον ως Ελληνες... Νομίζω επιβεβλημένον να μεταφερθώσι αμέσως εις Α. Μακεδονίαν εγκαθιστάμενοι εις εκκενούμενα κτήματα από Μικρασιάτες και Θράκες πρόσφυγες... Παρακαλώ μοι τηλεγραφήσητε οδηγίας. Καζαντζάκης» (16 Αυγούστου 1919).
Σε επιστολή του ο Καζαντζάκης προς τον Γιάννη Σταυριδάκη, με ημερομηνία 27/9/1919, γράφει: «Όλη η προσοχή του υπουργείου μας στρέφεται προς το ζήτημα του Πόντου και έτσι ελπίζω σε μεγάλα πράματα....»
2. Οι ξεχασμένοι Έλληνες
Χάρη στις εκθέσεις του Καζαντζάκη, αλλά και στην πίστη για τη μεγίστη εθνική και πολιτική σπουδαιότητα του εγχειρήματος, η μεταφορά των Ελλήνων του Καυκάσου θα εγκριθεί από τον Βενιζέλο κι έτσι τα πράγματα θα ακολουθήσουν το δρόμο τους.
Η διαχείριση των χρημάτων ανατέθηκε σε ειδική Επιτροπή του Υπουργείου Περιθάλψεως υπό τον Καζαντζάκη και μέλη τους συνεργάτες του, Ηρακλή Πολεμαρχάκη, Γ. Κωνστανταράκη, Γ. Αγγελάκη, Ι. Ζερβό, Δ. Ελευθεριάδη, τον Γιώργη Ζορμπά και τον εκπρόσωπο του υπουργείου Γιάννη Σταυριδάκη.
Σημειώνει ο Καζαντζάκης στην "Αναφορά στον Γρέκο": «Tο βαπόρι ήταν γεμάτο ψυχές που ξεριζώθηκαν από τα χώματά τους και πήγαινα να τις φυτέψω στην Ελλάδα. Ανθρώποι, αλόγατα, βόδια, σκάφες, κούνιες, στρώματα, αξίνες, άγια κονίσματα, Βαγγέλια, τσάπες έφευγαν τους μπολσεβίκους και τους Κούρδους και δρόμωναν κατά τη λεύτερη Ελλάδα. Η Μαύρη θάλασσα κυμμάτιζε αλαφριά σκούρα, λουλακιά και μύριζε σαν καρπούζι∙ ζερβά μας τ’ ακρόγιαλο και τα βουνά του Πόντου. Μια φορά κι έναν καιρό δικά μας∙ δεξιά αστραφτερό, απέραντο το πέλαγο. Ο Καύκασος είχε σβύσει μέσα στο φως, μα οι γέροι, με τη ράχη γυρισμένοι, κάθονταν στην πρύμνα και δεν μπορούσαν να ξεκολλήσουν τα μάτια τους από τ’ αγαπημένο ακροθάλασσο. Ο Καύκασος είχε χαθεί, φάντασμα ήταν και σκόρπισε, μα απόμεινε ασάλευτος, αβασίλευτος, βαθιά στις λαμπυρίθρες των ματιών τους. Δύσκολο πολύ η ψυχή να ξεκολλήσει από την πατρίδα. Βουνά θάλασσες, αγαπημένοι άνθρωποι, φτωχό αγαπημένο σπιτάκι. Ένα χταπόδι είναι η ψυχή του ανθρώπου κι όλα ετούτα απλοκαμοί της».
Η συνέχεια είναι τραγική και μοιραία. Ο Βενιζέλος θα ηττηθεί , ο Καζαντζάκης θα επιστρέψει στην Ελλάδα και ο Καύκασος θα αποτελέσει το χώρο των 15 Δημοκρατιών της πρώην ΕΣΣΔ, όπου μέχρι σήμερα ζουν χιλιάδες Ελλήνων. Αυτοί που όπως και οι πρόγονοί τους το 1919 αντικρίζουν σήμερα τις ελληνικές ακτές- το αναφέρει ο Καζαντζάκης στο “Ταξίδι στον Καύκασο” «παρακαλώντας να κάνουμε τις πέτρες και τα ξύλα, εκκλησιές και σχολειά».......
