Ο προϊστορικός λιμναίος οικισμός στο Δισπηλιό απέχει μόλις 8 χλμ από την Καστοριά και βρίσκεται στη θέση «Νησί», στη νότια όχθη της Ορεστιάδας λίμνης. Στο αρχαιολογικό πάρκο έχει δημιουργηθεί μία πιστή αναπαράσταση ενός προϊστορικού λιμναίου οικισμού με οκτώ φυσικού μεγέθους καλύβες πάνω σε πασσαλόπηκτες πλατφόρμες, πλάι στη λίμνη.
Ο επισκέπτης που διαβαίνει την πύλη του πάρκου έχει μπροστά του μία εικόνα της ζωής την νεολιθική εποχή σε πραγματικές διαστάσεις και ταυτόχρονα την αίσθηση ότι το ρολόι του χρόνου γύρισε 7.500 χρόνια πίσω.
Ο νεολιθικός οικισμός στο Δισπηλιό Καστοριάς θεωρείται ο αρχαιότερος της Ευρώπης.
Ανακαλύφθηκε τυχαία το 1932 όταν η στάθμη της λίμνης στην Καστοριά κατέβηκε και εμφανίστηκαν υπολείμματα ξύλινων πασσάλων.
Πρώτος, ο καθηγητής Α. Κεραμόπουλος, κατέγραψε τις αρχικές πληροφορίες για την περιοχή και τον παραλίμνιο οικισμό. Οι ανασκαφικές έρευνες ξεκίνησαν από τον καθηγητή Ν. Μουτσόπουλο και συνεχίστηκαν αρκετά χρόνια αργότερα. Oι έρευνες στο Δισπηλιό αποτελούν “σταθμό” για την αρχαιολογική έρευνα στην Ελλάδα, καθώς πρόκειται για τον πρώτο λιμναίο οικισμό που σκάβεται στη χώρα.
Το 1992, το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης με επικεφαλής τον καθηγητή Γ. Χουρμουζιάδη ξεκινά συστηματική έρευνα, που φέρνει στο φως περισσότερα ευρήματα, και καταλήγει στην αναπαράσταση του οικισμού της Νεότερης Νεολιθικής σε πραγματικές διαστάσεις.
Για το σκελετό των καλυβών χρησιμοποιήθηκαν κορμοί δένδρων, για τους τοίχους κλαδιά και σχοινί, ενώ από την λάσπη της λίμνης φτιάχτηκε ο σοβάς κάθε καλύβας και την στέγη της σκεπάζουν άχυρα.
Μέσα στις κατοικίες αυτού του μοναδικού οικισμού έχουν τοποθετηθεί αντικείμενα καθημερινής χρήσης, πιστά αντίγραφα των ευρημάτων που ανακαλύφθηκαν κατά τη διάρκεια των ανασκαφών. Πήλινα αγγεία, κύπελλα και φιάλες, καθώς και εργαλεία φτιαγμένα από πυριτόλιθο ή οστά συμπεριλαμβάνονται στα εκθέματα.
Τα αυθεντικά εκτίθενται στο κτίριο του μουσείου που βρίσκεται στο χωριό Δισπηλιό.
Ανάμεσα στα σπουδαία αντικείμενα που ανακάλυψαν οι αρχαιολόγοι ξεχωρίζουν οστέινες φλογέρες που μαρτυρούν ότι ο προϊστορικός άνθρωπος γνώριζε μουσική αλλά και μια ξύλινη πινακίδα με εγχάρακτα γραμμικά στοιχεία, η οποία χρονολογείται με βεβαιότητα στο 5260 π.Χ. και δεν αποκλείεται να αποτελεί μια πρώιμη μορφή γραπτού λόγου.
Τα ευρήματα μαρτυρούν επίσης μία αρμονική σχέση του αινιγματικού προϊστορικού ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον. Κορμοί δέντρων και χορτόσκοινα είναι τα κύρια υλικά που χρησιμοποιούσαν οι άνθρωποι που κατοικούσαν στην παραλίμνια αυτή περιοχή, μεταξύ της 6ης και 4ης χιλιετίας π.Χ.
Τα άχυρα, η λάσπη και τα οστά ζώων είναι οι πρώτες ύλες για την κατασκευή των οικιακών αντικειμένων.
Εφτιαχναν τις καλύβες τους κυκλικές και ορθογώνιες και τις στήριζαν πάνω σε πασσαλόπηκτες πλατφόρμες.
Ήταν ο σκελετός για να ανυψώσουν το επίπεδο των σπιτιών, γιατί κάποια ήταν χτισμένα μέσα στη λίμνη και κάποια -ανάλογα με την αυξομείωση της στάθμης του νερού- άλλοτε βρισκόταν μέσα στη λίμνη και άλλοτε έξω από αυτή. Υπήρχαν και καλύβες που ήταν χτισμένες κοντά στη λίμνη.
Στον παραλίμνιο οικισμό του Δισπηλιού υπολογίζεται ότι ζούσαν περίπου 3.000 άτομα σε μία καλά οργανωμένη κοινωνία. Αποθήκευαν την τροφή τους, είχαν κατοικίδια ζώα, ψάρευαν και κατασκεύαζαν εργαλεία και είδη καθημερινής χρήσης, γνώριζαν μουσική και γραφή.
