Από τις 14 ως τις 16 Σεπτεμβρίου έλαβε χώρα τριήμερο διεθνές συνέδριο στο κτίριο του Ινστιτούτου Ερευνών της Γενοκτονίας των Αρμενίων με περίπου σαράντα επιστημονικές ανακοινώσεις. Συνδιοργανωτές της συναντήσεως ήταν το Κρατικό Πανεπιστήμιο του Γερεβάν, Το Κρατικό Παιδαγωγικό Πανεπιστήμιο Χατσαντούρ Αμποβιάν του Γερεβάν η Έδρα Ποντιακών Σπουδών του ΑΠΘ, το Πανεπιστήμιο Χαϊγκαζιάν της Βηρυτού. Επίσημος τίτλος του Συνεδρίου ήταν: «Η Σμύρνη στο πλαίσιο των γενοκτονιών των Αρμενίων και των Ελληνορθόδοξων: εξόντωση, εμπρησμός, εκτοπισμοί».
Η πρώτη μέρα του συνεδρίου
Το συνέδριο ξεκίνησε με χαιρετισμούς από τους Harutyun Marutyan, διευθυντή του Αρμενικού Μουσείου-Ινστιτούτου Γενοκτονίας, Κυριάκο Χατζηκυριακίδη της έδρας Ποντιακών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, και Paul Haidostian, πρύτανη του Πανεπιστημίου Χαϊγκαζιάν της Βηρυτού. Ακολούθησε η κεντρική ομιλία του περιώνυμου Albert Kharatyan με θέμα «Η αρμενική αποικία της Σμύρνης από τον 11ο ως το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα», ο οποίος στη συνέχεια τιμήθηκε με το αναμνηστικό μετάλλιο «Henry Morgenthau». Τέλος, τα προκαταρκτικά έκλεισαν με συγκινητικό προσκύνημα στο μνημείο της γενοκτονίας των Αρμενίων.
Ακολούθησαν οι ομιλίες. Λόγω του μεγάλου αριθμού τους, θα περιοριστούμε στην περιγραφή λίγων αλλά κατά εμάς σημαντικών ανακοινώσεων. Η επιλογή μας είναι αναγκαστικά υποκειμενική.
Maya Grigoryan – Η δράση των αρμενικών εκδοτικών οίκων της Σμύρνης στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα.
Kristine Najaryan – Οι διαφωτιστικές δραστηριότητες της Σχολής Mesropyan στη Σμύρνη
Γιώργος Πουλημένος – Αρμένιοι στην προκυμαία της Σμύρνης
Παρουσιάστηκαν πολλά από τα κτήρια αρμενικής ιδιοκτησίας στην προκυμαία της Σμύρνης και δόθηκαν στοιχεία για τους κατόχους τους, τονίζοντας την υπερ-αντιπροσώπευση των Αρμενίων στην προκυμαία σε σχέση με την αναλογία τους στον πληθυσμό. Αξιοσημείωτες ήταν οι σχέσεις με το εξωτερικό των μεγάλων αρμενικών εμπορικών οίκων, κυρίως με την Αγγλία, την Ιταλία, τη Μασσαλία και την Αίγυπτο, οι οποίες αποτελούσαν τον κύριο λόγο του πλουτισμού τους. Επίσης, λόγω της επετείου, προβλήθηκε χάρτης με τη χρονική εξέλιξη της Φωτιάς της Σμύρνης, η οποία ξεκίνησε από την Αρμενική συνοικία. Μετά το πέρας της ομιλίας του, ο Γ. Πουλημένος τιμήθηκε και αυτός με το μετάλλιο «Henry Morgenthau» για το σύνολο του έργου του για τη Σμύρνη.
Ιωσήφ Κασεσιάν – Απόλλων – Αρμενική ομάδα: Ο τελευταίος ποδοσφαιρικός αγώνας στη Σμύρνη, Φεβρουάριος 1922
Khachatur Stepanyan – Οι δραστηριότητες της Αρμενικής Επαναστατικής Ομοσπονδίας (ARF) στη Σμύρνη, 1918-1922
Felix Movsisyan – Η αρμενική εφημερίδα «Arshaluys Araratyan» στη Σμύρνη: Σχετικά με τον Σύλλογο «Hamazgeats»
Mariam Hovsepyan – Το πρόβλημα της διατήρησης της εθνικής εικόνας στο σμυρναϊκό περιοδικό «Ashkhatank» (1910-1915)
Maria Brutyan – Η Σμύρνη το 1922-1923, σύμφωνα με τη σμυρναϊκή ελληνική εφημερίδα «Αμάλθεια» (Ιανουάριος – Αύγουστος 1923).
Η εκλεκτή συνάδελφος έδειξε καλή γνώση των ελληνικών και οικειότητα με την Αμάλθεια, την οποία ερεύνησε στην ψηφιοποιημένη μορφή της Βιβλιοθήκης της Βουλής. Η Αμάλθεια εκδόθηκε για βραχύ διάστημα εκ νέου στην Αθήνα μετά από την καταστροφή της Σμύρνης. Η ερευνήτρια υπογράμμισε τον ρόλο της εφημερίδας εκείνης για ολόκληρο τον μη μουσουλμανικό πληθυσμό της Σμύρνης.
Suzanna Abrahamyan – Η εκδοτική κουλτούρα της Σμύρνης. Ο ρόλος του τύπου στην εξάπλωση της σύγχρονης Αρμενικής γλώσσας
Armine Avanesyan – Αιτιολογήσεις σχετικά με την κατάσταση του εκπατρισμού και των ορφανών στη Σμύρνη στην εφημερίδα «Arevelyan Mamul» (Ανατολικός Τύπος)
Haroutiun Harboian – Άγιος Νικόλαος ο Θαυματουργός, Πατριάρχης της Σμύρνης
Shushan Khachatryan – Ο μεσσίας της Σμύρνης, που προσηλυτίστηκε στο Ισλάμ: ανασκόπηση περί του Sabbatai (Shabtay) Zvi και του «Σαμπατιανσμού»
Η δεύτερη μέρα του συνεδρίου
Dora Sakayan – Ντοκουμέντο ή λογοτεχνικό έργο; Το ημερολόγιο του γιατρού Karapet Hatcherian για την Καταστροφή της Σμύρνης
Η σημαντική γλωσσολόγος που ζει στο Κεμπέκ μας χαιρέτισε με τα πολύ καλά της ελληνικά, μια και είναι γεννημένη και εκπαιδευμένη στη Θεσσαλονίκη. Παρουσίασε τη μαρτυρία του παππού της, του ιατρού Γκαραμπέντ Χατσεριάν, ο οποίος βρισκόταν στη Σμύρνη τις μέρες της κατάκτησης και καταστροφής της πόλης. Το κείμενο δημοσιεύθηκε αρχικά στα πρωτότυπα αρμενικά στον Καναδά και ακολούθησαν πολλές μεταφράσεις σε διάφορες ξένες γλώσσες, μεταξύ των οποίων και τα ελληνικά. Πρόκειται για σπάνια μαρτυρία εκ μέρους ενός πνευματικά καλλιεργημένου πρώην ιατρού του οθωμανικού στρατού και διακρίνεται τόσο για τη μετριοπάθεια όσο και την ακρίβεια της. Στη διάρκεια του συνεδρίου πολλοί ομιλητές την ανέφεραν.
Verjiné Svazlyan – Η Καταστροφή της Σμύρνης και η λαϊκή ιστορική μνήμη
Η σπουδαία εθνολόγος παρουσίασε συμπεράσματα του ογκώδους έργου μιας ολόκληρης ζωής ως ερευνήτρια της μνήμης των Αρμενίων επιζησάντων και προσφύγων που εγκαταστάθηκαν στην πρώην σοβιετική Αρμενία. Επικεντρώθηκε στην περίπτωση των αφηγήσεων των μαρτύρων που ήταν παρόντες στη Σμύρνη τον Σεπτέμβριο 1922, οι οποίοι μπορεί να ήταν τότε ήδη πρόσφυγες από άλλες οθωμανικές περιοχές στην πρωτεύουσα της Ιωνίας. Η προσέγγισή της υιοθέτησε τη μεθοδολογία της προφορικής ιστορίας και το έργο της μπορεί να συγκριθεί με εκείνο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών.
Inga Avagyan – Τα απομνημονεύματα του George του Merdigyoz σχετικά με τον πατέρα του Garabed και τις σφαγές στη Μικρά Ασία
Marina Mavian – Παλιές οικογενειακές μνήμες από τη Σμύρνη
Armine Vahanyan – Η μέθοδος του ημερολογίου ως εσωτερικός μηχανισμός για να αναλογιστεί κανείς την τρομερή πραγματικότητα (βασισμένο στο ημερολόγιο του γιατρού Γκαραμπέντ Χατσεριάν)
Naira Poghosyan – Αμνοί σε δέρμα λύκου: Η δαιμονοποίηση των Ελλήνων στην τουρκική προπαγάνδα (με παράδειγμα την τηλεοπτική σειρά «Είσαι η πατρίδα μου»)
Η πολλά υποσχόμενη ερευνήτρια ανέλυσε την εικόνα των μη-μουσουλμάνων τις τηλεοπτικές ιστορικές σειρές που παράγονται στη σημερινή Τουρκία και είναι δημοφιλείς όχι μόνο εκεί αλλά και στο εξωτερικό, συμπεριλαμβανόμενης και της Ελλάδας. Με έμμεσους και άμεσους τρόπους το ευρύ κοινό διαμορφώνει μέσω αυτών μια αρνητική εικόνα για τους Ρωμιούς και τους Αρμενίους του τότε και του σήμερα.
Hervé Georgelin – Η κατάκτηση της Σμύρνης από τους Κεμαλιστές (Σεπτέμβριος 1922): στοχοποιώντας και κατηγορώντας πρώτα τους Αρμένιους
Επικεντρώθηκε στο γεγονός ότι υπάρχει πληθώρα αρμενικών πηγών για την καταστροφή της Σμύρνης, οι οποίες δυστυχώς δεν είναι εύκολα προσβάσιμες για τους ερευνητές. Ανέδειξε επίσης το γεγονός ότι το θέμα των διωγμών και θηριωδιών της ύστερης περιόδου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (Κομιτάτο Ένωση και Πρόοδος και κεμαλικό κίνημα) ήταν ταμπού στα γαλλικά πανεπιστήμια ως την επίσημη αναγνώριση της φύσης της Γενοκτονίας των Αρμενίων (Τον Ιανουάριο 2001). Εν μέρει το ταμπού, το οποίο κατά μία έννοια αποτελεί τη συνέχιση των εγκλημάτων εκείνων, ισχύει ακόμα και σήμερα.
Armen Marukyan – Συγκριτική ανάλυση της Μεγάλης Καταστροφής [Mets Eghern] και της σφαγής του αρμενικού και ελληνικού πληθυσμού της Σμύρνης
Elina Mirzoyan – Τούρκισσες συμμετέχουσες σε διαδηλώσεις σχετικές με την τουρκική μάχη για τη Σμύρνη
Η νέα ιστορικός ανέλυσε την πολιτικοποίηση των γυναικών της Οθωμανικής ελίτ υπέρ του τουρκικού εθνικισμού. Εντυπωσιακό παράδειγμα αποτελεί η Χαλιντέ Εντίμπ, η φλογερή συγγραφέας και έμπιστη του Κεμάλ, η οποία με τα κείμενα και τις ομιλίες της σε μαζικές συγκεντρώσεις στην Κωνσταντινούπολη, κινητοποιούσε τους ακροατές και αναγνώστες και των δύο φύλων. Στο πλούσιο φωτογραφικό υλικό που παρουσιάστηκε εμφανίζονται γυναίκες που θα μπορούσαν να είναι μοντέρνες, σύμφωνα με τα δυτικά κριτήρια, ακόμα και σήμερα.
Θεοφάνης Μαλκίδης – Η Γενοκτονία των Ελλήνων
και η καταστροφή της Σμύρνης
Robert Tatoyan – Ο αριθμός των Αρμενίων επιζώντων και νεκρών κατά την Καταστροφή της Σμύρνης το 1922
Seda Parsamyan – Η υιοθέτηση της πολιτικής ενάντια στην Αρμενική πολιτιστική κληρονομιά από τους Κεμαλικούς-εθνικιστές
Χρήστος Βαττής – Η καταστροφή της Χριστιανικής κληρονομιάς της Σμύρνης: μια πληγή στον παγκόσμιο Χριστιανικό πολιτισμό
Ο ομιλητής κατέγραψε την παρουσία του χριστιανισμού στη Σμύρνη από τα αρχαία χρόνια μέχρι το 1922, καθώς και τους ναούς οι οποίοι υπήρχαν στην πόλη ως τότε. Ανέφερε αναλυτικά ποιοι ναοί και ποια χριστιανικά μνημεία έχουν διασωθεί ή, πιο συχνά, καταστραφεί.
Narine Petrosyan – Η καταστροφή της Χριστιανικής κληρονομιάς της Σμύρνης
Anahit Astoyan – Η οικονομική κατάσταση των Αρμενίων της Σμύρνης πριν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και η κατάσχεση του 1922
Η αναγνωρισμένη ερευνήτρια, η οποία εργάζεται στο Ινστιτούτο Ερευνών και Συντήρησης Χειρογράφων της Δημοκρατίας της Αρμενίας (Matenadaran) και έχει πρόσβαση σε τεράστιο αρχείο πρωτότυπου υλικού, δημοσιευμένου και μη, ανέλυσε τη σημασία των δραστηριοτήτων (τράπεζες, εμπόριο, πρώτες απόπειρες βιομηχανικής παραγωγής και σύγχρονης αγροτικής καλλιέργειας) και της οικονομικής ισχύος των Ρωμιών και των Αρμενίων της περιοχής της Σμύρνης, η οποία υπολειπόταν ελάχιστα αυτής των Ευρωπαίων και συνέδεε το πιο σημαντικό λιμάνι της Οθωμανικής Μικράς Ασίας με τη ραγδαία εξελισσόμενη καπιταλιστική οικονομία, η οποία εστιαζόταν στη Δυτική Ευρώπη και στις ΗΠΑ.
Η τρίτη μέρα του συνεδρίου
Paul Haidostian – Μια ξεχασμένη ψυχή στη θάλασσα του Αιγαίου: η ζωή και ο θάνατος του αιδεσιμότατου Hakob Yeranian
Ο πρύτανης του Πανεπιστημίου Χαϊγκαζιάν της Βηρυτού παρουσίασε τον βίο ενός Αρμενίου προτεστάντη πάστορα από το Μαράς, στο οποίο υπήρχε ιεραποστολικό προτεσταντικό σεμινάριο όπου σπούδασε και γνώρισε τη Ρωμιά σύζυγό του. Ήταν ενεργός ως ιεροκήρυκας στο Αφιόν–Καραχισάρ αλλά και στη Σμύρνη, αναπτύσσοντας και δραστηριότητες εκπαιδευτικής φύσεως. Οι επτά κόρες του ακολούθησαν το παράδειγμά του και έγιναν δασκάλες στη Σμύρνη, και μετά από την καταστροφή στις ΗΠΑ. Ο ίδιος άφησε την τελευταία του πνοή στην προκυμαία της Σμύρνης, το δε σώμα του ενταφιάστηκε στα νερά του Σμυρναϊκού Κόλπου.
Dirk Roodzant – Η πτώση της Χριστιανικής Σμύρνης μέσα από τα μάτια των Ολλανδών
Ο πολύγλωσσος και μεταδοτικός συνάδελφος βασίστηκε στα ολλανδικά αρχεία, τα οποία οι ερευνητές συνήθως αγνοούν. Όμως τα κράτη που έμειναν ουδέτερα κατά τη διάρκεια του Α’ Π. Π. και αμέσως μετά, κατέχουν στα αρχεία τους σπάνιες και σχετικά αντικειμενικές πληροφορίες για εκείνη την περίοδο. Στη Σμύρνη υπήρχε από παλιά πληθυσμός ολλανδικής καταγωγής που αν και έμεινε πιστός στη χώρα των προγόνων του, είχε ενταχθεί στο λεβαντίνικο σύνολο, με αποτέλεσμα ο Ολλανδός πρόξενος να έχει πρόσβαση σε πληροφορίες από τον κεντρικό πυρήνα της σμυρναϊκής κοινωνίας.
Κυριάκος Χατζηκυριακίδης – Τουρκικές θηριωδίες εναντίον των Αρμενίων της Σμύρνης σύμφωνα με τα έγγραφα των διπλωματικών και ιστορικών αρχείων του Ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών
Gohar Khanumyan – Esther Pohl Lovejoy: Οι εμπειρίες μιας Αμερικανίδας γιατρού στην καταστροφή της Σμύρνης
Anna Karapetyan – Οι περίοδοι πριν και μετά την καταστροφή της Σμύρνης στα έγγραφα του Τσέχου συγγραφέα Karel Hansa
Artsvi Bakhchinyan – Η καταστροφή της Σμύρνης στα απομνημονεύματα Αρμενίων ηθοποιών
Ο εύγλωττος Αρτσβί Μπαχτσινιάν παρουσίασε την περίπτωση ηθοποιών αρμενικής καταγωγής με ρωσικό διαβατήριο που είχαν προνομιακή αντιμετώπιση σε σχέση με άλλους Αρμένιους όσον αφορά την άδεια επιβίβασης σε πλοία τις μέρες λίγο πριν από την πυρκαγιά.
Vardan Hambardzumyan – Ανθρωπιστικοί ήρωες της YMCA (ΧΑΝ)
Anna Vardanyan – Το ιαπωνικό πλοίο Tokei Maru και το Ιαπωνο-Αρμενικό Ίδρυμα Περιθάλψεως: ένα ανθρωπιστικό βήμα για τους Αρμένιους πρόσφυγες
Mariam Topakyan – Η καταστροφή της Σμύρνης και οι παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων: ευκαιρίες και προκλήσεις στο πλαίσιο νομικών εκτιμήσεων και προοπτικών
Θεοδόσιος Κυριακίδης – Ορφανά Ελληνόπουλα και η μοίρα τους μετά την καταστροφή της Σμύρνης
Astghik Stepanyan – Η Berta Morley, μητέρα των ορφανών Αρμενόπουλων
Tehmine Martoyan – Οι Αρμένιοι της Σμύρνης στο σταυροδρόμι της μετανάστευσης και του επαναπατρισμού
Η διακεκριμένη συνάδελφος παρουσίασε την περίπτωση Σμυρναίων Αρμενίων που τελικά αποφάσισαν, συχνά μετά από χρόνια ως απάτριδες πρόσφυγες στην Ελλάδα, να εγκατασταθούν στην Αρμενία του Καυκάσου, τότε υπό σοβιετική διοίκηση. Επρόκειτο για το εθνικό αλλά και σταλινικό σχέδιο «επαναπατρισμού» Αρμενίων της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε μια φαντασιακή πατρίδα, στην οποία δεν είχαν πατήσει το πόδι τους ποτέ. Ενεργός υποστηρικτής του σχεδίου ήταν ο Σμυρναίος πατέρας της ομιλήτριας Verjiné Svazlyan, ο οποίος ήδη το 1936 δημοσίευσε στην Αίγυπτο βιβλίο με τίτλο Νερκάγτ (Επαναπατρισμός), ενώ ο ίδιος εγκαταστάθηκε στον Καύκασο μετά τον Β’ Π.Π.
Η τρίτη μέρα ολοκληρώθηκε με επίσκεψη των συνέδρων στο κοντινό στο Yerevan χωριό Nubarashen, όπου τους δόθηκε η δυνατότητα να συμμετάσχουν σε λειτουργία στον πρόσφατα ανεγερθέντα τοπικό ναό, και στη συνέχεια παρέστησαν στη μετονομασία ενός δρόμου σε «Οδό Νέας Σμύρνης». Στο χωριό αυτό είχαν εγκατασταθεί από τη δεκαετία του 1930 Αρμένιοι πρόσφυγες από την Ελλάδα, που επαναπατρίστηκαν στην Αρμενία.
