Από πού ερχόμαστε; Η ακόρεστη περιέργειά μας για τις ρίζες μας έχει προκαλέσει μία σειρά από διαφορετικές απαντήσεις προς αυτό το ερώτημα. Κάποιες μπορεί να ευσταθούν και κάποιες όχι. Χρόνια τώρα, ανθρωπολόγοι, κοινωνιολόγοι, ιστορικοί, καθώς και μια πλειάδα από διαφορετικούς επιστήμονες συνεργάζονται ούτως ώστε να καταφέρουν να ανακαλύψουν αυτό που θα λέγαμε ψύλλους στα άχυρα.
Ήταν η ανακάλυψη της φωτιάς η μεγαλύτερή μας επιτυχία ή η δυνατότητά μας να παράγουμε πολιτισμό; Οδηγηθήκαμε στην εξέλιξη από ευγένεια ή από επιθετικότητα και πόλεμο; Ήταν οι κοινωνίες μας μονογαμικές ή πολυγαμικές και ζούσαν οι πρόγονοί μας σε σύμμικτες κοινωνίες, όπως προσπαθούν να απαντήσουν οι συγγραφείς του Sex at Dawn, Christopher Ryan και Cacilda Jethá;
Τα ερωτήματα ποικίλουν και οι θεωρίες είναι αμέτρητες. Παρ’ όλα αυτά, ο Yuval Noah Harari στο τελευταίο του βιβλίο Sapiens: Μια σύντομη ιστορία του Ανθρώπου αποφεύγει τις απλοϊκές εξηγήσεις γύρω από τέτοια ερωτήματα και προσφέρει στους αναγνώστες του μια πιο καθαρή εικόνα για την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους, δομημένη πάνω σε επιστημονικά επιχειρήματα και μελέτες που λαμβάνουν χώρα εδώ και δεκαετίες. Και αυτή ακριβώς είναι η επιτυχία του: το βιβλίο είναι ξεκάθαρο, γραμμένο σε απλή γλώσσα και ταξινομημένο με τέτοιον τρόπο ούτως ώστε να αποφεύγεται η σύγχυση. Και καθώς το βιβλίο ασχολείται με τα πάντα, ξεκινά κι από την αρχή. Από τη θεωρία του Big Bang στον Homo Sapiens και την αρχή της ανθρώπινης ιστορίας.
Ο Harari χωρίζει τη μέχρι σήμερα πορεία της ανθρώπινης εξέλιξης σε τρεις επαναστάσεις: τη Γνωσιακή –κατά την οποίαν αντιληφθήκαμε την ευφυΐα μας–, την Αγροτική –όπου κυριεύσαμε τη φύση και την υποτάξαμε στις θελήσεις μας– και την Επιστημονική – η οποία μας κατέστησε επικίνδυνα δυνατούς. Αυτό που προβλέπει ο ίδιος είναι πως η ανθρωπότητα θα γνωρίσει άλλη μία εποχή-σταθμό στην Ιστορία μας και η οποία θα είναι η τελευταία μας. Άραγε μέχρι πότε θα εξελίσσει ο Homo Sapiens τις δυνατότητές του; Πώς, λοιπόν, από το μεγάλο άλμα προς τα μπρος η μετεξέλιξή μας μάς ωθεί στη θεοποίησή μας;
Χωρίς να εξιδανικεύει τις προγονικές κοινωνίες, αναφέρεται στις συνήθειες, τον τρόπο ζωής των τροφοσυλλεκτών συγκριτικά με τις δικές μας παραγωγικές-αγροτικές κοινωνίες, τη θνησιμότητα, το όριο ηλικίας, καθώς και τους ηθικούς κώδικες των κοινωνιών, τότε συγχρονικά και τώρα διαχρονικά. Αν οι πρόγονοί μας ήταν πιο ευτυχισμένοι ή όχι, δεν μπορούμε να το απαντήσουμε. Μπορούμε όμως με σιγουριά να υποστηρίξουμε πως είχαν περισσότερο χρόνο στη διάθεσή τους να ασχοληθούν με διαφορετικά πράγματα παρά μόνο με τα της επιβίωσής τους. Μία εργάτρια στην Κίνα σήμερα μπορεί να εργάζεται κατά μέσο όρο 12 ώρες. Θα επιστρέψει στο σπίτι, όπου έχει να ασχοληθεί με τα του οίκου και κουρασμένη, αφού ασχοληθεί και με την οικογένεια, θα κοιμηθεί μέχρι το επόμενο πρωί, οπότε και θα επαναλάβει το ίδιο πρόγραμμα. Είναι πιθανόν μία τροφοσυλλέκτρια στην Κίνα να εργαζόταν 3-4 ώρες κατά μέσο όρο την ημέρα, ούτως ώστε να εξασφαλίσει την τροφή της. Από κει κι έπειτα, οι υπόλοιπες ώρες της ημέρας παρέμεναν ελεύθερες, ούτως ώστε να αναπτύξει τις κοινωνικές της δεξιότητες στα πλαίσια της κοινότητας και του σπιτιού. Είναι, λοιπόν, η εξέλιξη της κοινωνίας και της οικονομίας ή τα τεχνολογικά μας επιτεύγματα λόγοι να θεωρούμε τους εαυτούς μας ευτυχέστερους σε σχέση με τους παππούδες μας;
Προχωρώντας σε ένα άλλο σημείο, δίνει τον λόγο για τον οποίον ο άνθρωπος μπορεί να συνεργαστεί με χιλιάδες ξένους και να πετύχει τα πάντα: κι αυτό είναι οι Μύθοι. Όπως ο ίδιος τονίζει, «κατά τη διάρκεια της τροφοληπτικής εποχής, εκατοντάδες ξένοι ήταν σε θέση να συνεργαστούν, χάρη στους κοινούς τους μύθους. Οι μύθοι μπορεί να είναι ισχυροί ή αδύναμοι. Ιστορίες για προγονικά πνεύματα και τοτέμ φυλών ήταν αρκετά ισχυρές για να επιτρέψουν σε 500 άτομα να εμπορευτούν κοχύλια, να γιορτάσουν παράξενα φεστιβάλ και να ενώσουν τις δυνάμεις τους για να εξαφανίσουν μια ομάδα Νεάντερνταλ. Αλλά μετά ήρθαν οι μύθοι σχετικά με παντοδύναμους θεούς, οι οποίοι οδήγησαν σε πολύπλοκους πολιτισμούς και τελικά σε αυτοκρατορίες. Οι μύθοι αποκαλύφθηκε πως είναι ισχυρότεροι από ό,τι ο καθένας θα μπορούσε να φανταστεί». Και σε αυτό ακριβώς χρωστάμε τις «θεϊκές» μας ικανότητες – στην αξιοσημείωτή μας ευπιστία και τη θέλησή μας να πιστέψουμε σε ανύπαρκτες οντότητες. Ο καπιταλισμός είναι ένας μύθος, ο κομμουνισμός είναι ένας μύθος, τα χρήματα είναι ένας μύθος. Η μελλοντική ανάπτυξη και τα κέρδη είναι ένας μύθος. Αλλά αν όλοι πιστεύουν σε τέτοια πράγματα, τότε γίνονται αλήθεια.
Το βιβλίο του Harari προσπαθεί να απαντήσει σε ένα σημαντικό και βαθύ ερώτημα: Τι πραγματικά θέλουμε; Στον πυρήνα του ο Sapiens δεν γνωρίζει ολοκληρωτικά τον εαυτό του, άρα εν τέλει πώς θα αναγνωρίσει τις ανάγκες των υπόλοιπων ειδών; Έτσι κι αλλιώς, πολύ συχνά παραπλανόμαστε από τις ίδιες μας τις μυθοπλασίες. Ακόμα και η Ιστορία είναι μια μυθοπλασία – αλλά είναι ένα είδος μύθου που μπορεί να διαφωτίσει την αυτογνωσία μας. Ο αρχικός τίτλος του βιβλίου Harari ήταν Από ζώα σε θεούς, αλλά Sapiens είναι κάτι καλύτερο: είναι σοφία.
Ιλιάνα Κουλαφέτη
Ηθικά Ανομήματα
