Με ιδιαίτερη επιτυχία πραγματοποιήθηκαν οι εργασίες του Β’ Επιστημονικού Συνεδρίου,αφιερωμένου στην Γενοκτονία, που διοργανώθηκε από την Ιερά Μονή Εισοδίων της Θεοτόκου Μυρτιάς Τριχωνίδος, της Ιεράς Μητρόπολης Αιτωλίας και Ακαρνανίας
Στην τελευταία συνεδρία εισηγητής ήταν ο δρ Κοινωνικών Επιστημών Θεοφάνης Μαλκίδης. «Η 19η Μαΐου και η διεθνής αναγνώριση της Γενοκτονίας» ήταν ο τίτλος της ομιλίας του, στην οποία μεταξύ των άλλων αναφέρθηκαν τα εξής:
"Οι Έλληνες είμαστε ένας λαός, με στενή σύνδεση με την ιστορική μνήμη και την πολιτισμική μας κληρονομιά. Γεννιόμαστε μέσα στην ιστορία, γεννιόμαστε γνωρίζοντας ιστορία, μια ιστορία κυρίως αντίστασης. Όπως αυτή που γράφτηκε από χιλιάδες ανθρώπους κατά τη διάρκεια της Γενοκτονίας. Ωστόσο αυτή η ιστορική μνήμη, πορεία και ταυτότητα, η ελληνική αντιστασιακή ιστορία, ο αγώνας των χιλιάδων Ελλήνων ανταρτών, εξαφανίστηκε αφού το πέπλο προπαγάνδας που σκέπασε την πατρίδα μας δεν άφησε να περάσει τίποτα.
Σήμερα στην Ελλάδα, περισσότερες είναι οι αναφορές για τον Μουσταφά Κεμάλ, παρά για τη Γενοκτονία που διέπραξε ο ίδιος, καθώς είναι ελάχιστες έως ανύπαρκτες οι αναφορές για την ελληνική αντίσταση και το μαζικό έγκλημα που διεπράχθη. Δεν μπορεί ο ελληνικός λαός να μην γνωρίζει στην ολότητα του το Ποντιακό ζήτημα, δεν μπορεί να μην γνωρίζει τα τάγματα εργασίας και την δολοφονία των ανδρών, την εξόντωση της πνευματικής και θρησκευτικής ηγεσίας το 1921 στην Αμάσεια, τη Γυναικοκτονία και την Παιδοκτονία, να μην γνωρίζει χιλιάδες αγωνιστές που αντιστάθηκαν στην Γενοκτονία και έσωσαν τους συνανθρώπους του, τους προγόνους μας. Το ζήτημα της Γενοκτονίας είναι ιερό και κανείς και τίποτα δεν μπορεί να το αποσιωπήσει και να το εξαφανίσει. Ο αγώνας αναγνώρισης θα είναι νικηφόρος".
Κατά την έναρξη του Συνεδρίου πραγματοποιήθηκε η ακολουθία του Αγιασμού από τον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Αιτωλίας και Ακαρνανίας κ. Κοσμά. Στην ιερά ακολουθία έψαλλε η χορωδία του Συλλόγου Ιεροψαλτών «ΑΝΘΙΜΟΣ Ο ΑΡΧΙΔΙΑΚΟΝΟΣ», με έδρα το Αγρίνιο, υπό την διεύθυνση του κ. Λεωνίδα Γαρουφαλή.
Κηρύσσοντας την έναρξη των εργασιών του Συνεδρίου, ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Αιτωλίας και Ακαρνανίας κ. Κοσμάς αναφέρθηκε στην ιστορική παρουσία του ελληνικού στοιχείου στην μαρτυρική γη του Πόντου, καθώς και στις διώξεις, τα φρικτά βασανιστήρια και τα μαρτύρια, που υπέστησαν οι Έλληνες του Πόντου, λέγοντας μεταξύ άλλων τα εξής:
«Αφήνουμε σήμερα την καρδιά μας, να συντονισθεί με τις πανάρχαιες ελληνικές φωνές των αδελφών Ποντίων, αλλά και με πόνο ακούμε τις οιμωγές, τους θρήνους, τους σπαραγμούς των νεωτέρων αδελφών Ποντίων. Έχουμε εφέτος την επέτειο των 100 χρόνων από το έτος 1915, οπότε άρχισαν οι διώξεις και οι εκκαθαρίσεις των Ελλήνων της περιοχής. Από την ημέρα της παρουσίας στα εδάφη του Πόντου των Τούρκων κατακτητών μεταβλήθηκε η περιοχή αυτή σε κοιλάδα φρίκης, σφαγών, απογνώσεως και εξοντώσεως. Έγινε απέραντος ωκεανός φρικιαστικών οργίων.
Δίκαια η Βουλή των Ελλήνων ανακήρυξε ομόφωνα το 1994, ύστερα από σχετικά διαβήματα των Ποντιακών οργανώσεων, την 19η Μαΐου ως ημέρα της Γενοκτονίας των Ποντίων.
Αυτό το Επιστημονικό Συνέδριο θα μας προσφέρει τη δυνατότητα να γνωρίσουμε και τον Γολγοθά του Ποντιακού Ελληνισμού, αλλά και την προδοσία των ανθελλήνων και εκτός πάσης ιστορικής αληθείας ευρισκομένων συκοφαντών του ποντιακού μαρτυρίου. Θα μας υπαγορεύσει όμως και το δικό μας καθήκον. Εμείς σήμερα οφείλουμε να αφυπνισθούμε. Να παρακολουθήσουμε με προσοχή την πορεία και την εξέλιξη του Συνεδρίου και μαζί με τους Ποντίους αδελφούς μας να αναφωνήσουμε: “Την πατρίδα μ’ έχασα, άκλαψα και πόνεσα. Λύουμαι κι αρόθυμο, όι όι ν’ ανασπάλω κι επορώ. Τα ταφία μ’ έχασα ντ’ έθαψα κι ενέσπαλα. Τ’ εμετέρτς αναστορώ, όι όι και `ς σο ψυόπο μ’ κουβαλώ”».
Κλείνοντας ο Σεβασμιώτατος ευχαρίστησε τον Μητροπολίτη Δράμας, τους εισηγητές και τις εισηγήτριες, τους συντονιστές, την οργανωτική επιτροπή, τους προέδρους και τα μέλη των Συλλόγων Ποντίων και Μικρασιατών Αιτωλοακαρνανίας, και όλους όσους εργάσθηκαν για την προετοιμασία και την διεξαγωγή του Συνεδρίου και ευχήθηκε να ευοδωθούν οι εργασίες του Συνεδρίου, με τη Χάρη του Θεού και τις πρεσβείες της Υπεραγίας Θεοτόκου της Σουμελιωτίσσης.
Χαιρετισμούς απηύθυναν ο εκπρόσωπος του Μητροπολίτου Κεφαλληνίας, ελλογιμώτατος Καθηγητής της Ανώτατης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Βελλάς κ. Δημήτριος Γιαννούλης, ο εκπρόσωπος του Δημάρχου Αγρινίου αξιότιμος Πρόεδρος της Δημοτικής Κοινότητας Αγίου Κωνσταντίνου κ. Θέμης Γαμβρούλης, ο Δήμαρχος Θέρμου κ. Σπυρίδων Κωνσταντάρας, ο Πρόεδρος του Συλλόγου Ποντίων Αιτωλοακαρνανίας «ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΨΑΘΑΣ» κ. Κωνσταντίνος Κωνσταντινίδης, η Πρόεδρος του Συλλόγου Μικρασιατών Αιτωλοακαρνανίας κα Ανδριάννα Γκούρλια και ο
Πρόεδρος του Ιεραποστολικού Συλλόγου «ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΗΣ ΜΥΡΤΙΑΣ» κ. Λεωνίδας Γαρουφαλής.
Ακολούθως, στο βήμα προσήλθε ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Δράμας κ. Παύλος, ο οποίος ανέπτυξε το θέμα: «Τα άμωμα σφάγια του Ποντιακού Ελληνισμού», ανοίγοντας έτσι και επίσημα τις εργασίες της Α’ Συνεδρίας του Επιστημονικού Συνεδρίου.
Ο Σεβασμιώτατος, ποντιακής καταγωγής και ο ίδιος, από τους πρωτεργάτες εκδηλώσεων μνήμης, μα πάνω απ’ όλα άξιος διάδοχος ηρώων Ποντίων, μίλησε για τους προγόνους του και για τα όσα τραγικά βίωσαν πριν από ένα αιώνα στην Ανατολή. Με γλαφυρό και παραστατικό τρόπο και χρησιμοποιώντας αυθεντικά κείμενα και πηγές της ποντιακής ιστορίας, σκιαγράφησε τα εγκλήματα και τις βιαιότητες των Νεοτούρκων και έκανε ιδιαίτερη αναφορά στις τραγικές συνέπειες της Γενοκτονίας στα ορθόδοξα Μοναστήρια του Πόντου. Μέσα από μαρτυρίες και στατιστικά στοιχεία της εποχής περιέγραψε τις λεηλασίες, τους βανδαλισμούς και τις καταστροφές που υπέστησαν οι πόλεις και τα ελληνικά μνημεία του Πόντου.
Ο Σεβασμιώτατος, τόσο στην αρχή της εισηγήσεώς του, όσο και στο τέλος, εξέφρασε τον προβληματισμό του για την έλλειψη τιμής και μνήμης της Ποντιακής Γενοκτονίας (αντιπαραβάλλοντας το τι συμβαίνει σε άλλους λαούς και έθνη), καθώς εξέφρασε και τον έντονο προβληματισμό του για τον εφησυχασμό και την αδιαφορία που μας κυριεύει ως λαό και έθνος, σε τόσο σημαντικά θέματα εθνικής σημασίας.
Η πρώτη μέρα του Συνεδρίου έκλεισε με παραδοσιακούς ποντιακούς χορούς, που χόρεψαν τα μέλη του Συλλόγου Ποντίων Αιτωλοακαρνανίας «ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΨΑΘΑΣ», υπό την διεύθυνση του χοροδιδασκάλου κ. Ιωάννη Σαλωμίδη, με τη συνοδεία ποντιακής λύρας.
Την ευθύνη συντονισμού της πρώτης ημέρας είχε ο εκπαιδευτικός κ. Νικόλαος Πετρόπουλος.
Κηρύσσοντας την έναρξη των εργασιών του Συνεδρίου, ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Αιτωλίας και Ακαρνανίας κ. Κοσμάς αναφέρθηκε στην ιστορική παρουσία του ελληνικού στοιχείου στην μαρτυρική γη του Πόντου, καθώς και στις διώξεις, τα φρικτά βασανιστήρια και τα μαρτύρια, που υπέστησαν οι Έλληνες του Πόντου, λέγοντας μεταξύ άλλων τα εξής:
«Αφήνουμε σήμερα την καρδιά μας, να συντονισθεί με τις πανάρχαιες ελληνικές φωνές των αδελφών Ποντίων, αλλά και με πόνο ακούμε τις οιμωγές, τους θρήνους, τους σπαραγμούς των νεωτέρων αδελφών Ποντίων. Έχουμε εφέτος την επέτειο των 100 χρόνων από το έτος 1915, οπότε άρχισαν οι διώξεις και οι εκκαθαρίσεις των Ελλήνων της περιοχής. Από την ημέρα της παρουσίας στα εδάφη του Πόντου των Τούρκων κατακτητών μεταβλήθηκε η περιοχή αυτή σε κοιλάδα φρίκης, σφαγών, απογνώσεως και εξοντώσεως. Έγινε απέραντος ωκεανός φρικιαστικών οργίων.
Δίκαια η Βουλή των Ελλήνων ανακήρυξε ομόφωνα το 1994, ύστερα από σχετικά διαβήματα των Ποντιακών οργανώσεων, την 19η Μαΐου ως ημέρα της Γενοκτονίας των Ποντίων.Αυτό το Επιστημονικό Συνέδριο θα μας προσφέρει τη δυνατότητα να γνωρίσουμε και τον Γολγοθά του Ποντιακού Ελληνισμού, αλλά και την προδοσία των ανθελλήνων και εκτός πάσης ιστορικής αληθείας ευρισκομένων συκοφαντών του ποντιακού μαρτυρίου. Θα μας υπαγορεύσει όμως και το δικό μας καθήκον. Εμείς σήμερα οφείλουμε να αφυπνισθούμε. Να παρακολουθήσουμε με προσοχή την πορεία και την εξέλιξη του Συνεδρίου και μαζί με τους Ποντίους αδελφούς μας να αναφωνήσουμε: “Την πατρίδα μ’ έχασα, άκλαψα και πόνεσα. Λύουμαι κι αρόθυμο, όι όι ν’ ανασπάλω κι επορώ. Τα ταφία μ’ έχασα ντ’ έθαψα κι ενέσπαλα. Τ’ εμετέρτς αναστορώ, όι όι και `ς σο ψυόπο μ’ κουβαλώ”».
Κλείνοντας ο Σεβασμιώτατος ευχαρίστησε τον Μητροπολίτη Δράμας, τους εισηγητές και τις εισηγήτριες, τους συντονιστές, την οργανωτική επιτροπή, τους προέδρους και τα μέλη των Συλλόγων Ποντίων και Μικρασιατών Αιτωλοακαρνανίας, και όλους όσους εργάσθηκαν για την προετοιμασία και την διεξαγωγή του Συνεδρίου και ευχήθηκε να ευοδωθούν οι εργασίες του Συνεδρίου, με τη Χάρη του Θεού και τις πρεσβείες της Υπεραγίας Θεοτόκου της Σουμελιωτίσσης.
Χαιρετισμούς απηύθυναν ο εκπρόσωπος του Μητροπολίτου Κεφαλληνίας, ελλογιμώτατος Καθηγητής της Ανώτατης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Βελλάς κ. Δημήτριος Γιαννούλης, ο εκπρόσωπος του Δημάρχου Αγρινίου αξιότιμος Πρόεδρος της Δημοτικής Κοινότητας Αγίου Κωνσταντίνου κ. Θέμης Γαμβρούλης, ο Δήμαρχος Θέρμου κ. Σπυρίδων Κωνσταντάρας, ο Πρόεδρος του Συλλόγου Ποντίων Αιτωλοακαρνανίας «ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΨΑΘΑΣ» κ. Κωνσταντίνος Κωνσταντινίδης, η Πρόεδρος του Συλλόγου Μικρασιατών Αιτωλοακαρνανίας κα Ανδριάννα Γκούρλια και ο
Πρόεδρος του Ιεραποστολικού Συλλόγου «ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΗΣ ΜΥΡΤΙΑΣ» κ. Λεωνίδας Γαρουφαλής.Ακολούθως, στο βήμα προσήλθε ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Δράμας κ. Παύλος, ο οποίος ανέπτυξε το θέμα: «Τα άμωμα σφάγια του Ποντιακού Ελληνισμού», ανοίγοντας έτσι και επίσημα τις εργασίες της Α’ Συνεδρίας του Επιστημονικού Συνεδρίου.
Ο Σεβασμιώτατος, ποντιακής καταγωγής και ο ίδιος, από τους πρωτεργάτες εκδηλώσεων μνήμης, μα πάνω απ’ όλα άξιος διάδοχος ηρώων Ποντίων, μίλησε για τους προγόνους του και για τα όσα τραγικά βίωσαν πριν από ένα αιώνα στην Ανατολή. Με γλαφυρό και παραστατικό τρόπο και χρησιμοποιώντας αυθεντικά κείμενα και πηγές της ποντιακής ιστορίας, σκιαγράφησε τα εγκλήματα και τις βιαιότητες των Νεοτούρκων και έκανε ιδιαίτερη αναφορά στις τραγικές συνέπειες της Γενοκτονίας στα ορθόδοξα Μοναστήρια του Πόντου. Μέσα από μαρτυρίες και στατιστικά στοιχεία της εποχής περιέγραψε τις λεηλασίες, τους βανδαλισμούς και τις καταστροφές που υπέστησαν οι πόλεις και τα ελληνικά μνημεία του Πόντου.
Ο Σεβασμιώτατος, τόσο στην αρχή της εισηγήσεώς του, όσο και στο τέλος, εξέφρασε τον προβληματισμό του για την έλλειψη τιμής και μνήμης της Ποντιακής Γενοκτονίας (αντιπαραβάλλοντας το τι συμβαίνει σε άλλους λαούς και έθνη), καθώς εξέφρασε και τον έντονο προβληματισμό του για τον εφησυχασμό και την αδιαφορία που μας κυριεύει ως λαό και έθνος, σε τόσο σημαντικά θέματα εθνικής σημασίας.
Η πρώτη μέρα του Συνεδρίου έκλεισε με παραδοσιακούς ποντιακούς χορούς, που χόρεψαν τα μέλη του Συλλόγου Ποντίων Αιτωλοακαρνανίας «ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΨΑΘΑΣ», υπό την διεύθυνση του χοροδιδασκάλου κ. Ιωάννη Σαλωμίδη, με τη συνοδεία ποντιακής λύρας.
Την ευθύνη συντονισμού της πρώτης ημέρας είχε ο εκπαιδευτικός κ. Νικόλαος Πετρόπουλος.
Χορούς του Πόντου παρουσίασε ο Σύλλογος Ποντίων Αιτωλοακαρνανίας «Δημήτριος Ψαθάς»
«Μνήμες και εικόνες Γενοκτονίας» ήταν ο τίτλος της πρώτης πρωινής συνεδρίας της δεύτερης ημέρας του συνεδρίου. Σε αυτό το πλαίσιο η φιλόλογος και τέως Γενική Επιθεωρήτρια Μέσης Εκπαίδευσης Ουρανία Λαναρά μίλησε για τους κρυπτοχριστιανούς βασισμένη και σε προσωπικά βιώματα από τα ταξίδια της στη Μικρά Ασία και στον Πόντο.
«Έξοδος» ήταν ο τίτλος της εισήγησης του φιλολόγου Νικόλαου Ράπτη, ο οποίος περιέγραψε την πορεία θανάτου των κατοίκων της Τριπόλεως του Πόντου προς το εσωτερικό της Ασίας, που ξεκίνησε τον Νοέμβριο του 1916. Αναφέρθηκε ακόμα στο σχέδιο της «λευκής σφαγής» που οδήγησε συστηματικά στον αφανισμό του ποντιακού ελληνισμού.
Στον ελληνικό πολιτισμό, την παιδεία, την ποντιακή διάλεκτο και τα Γράμματα που για 3.000 χρόνια ανέπτυξαν οι οργανωμένες ελληνικές χριστιανικές κοινότητες του Πόντου αναφέρθηκε η εκπαιδευτικός Φωτεινή Τσιτσώνη-Καβάγια.
Στιγμιότυπο από τη δεύτερη ημέρα των εργασιών του συνεδρίου
Η δεύτερη πρωινή συνεδρία, με γενικό θέμα «Η κληρονομιά του Πόντου», ξεκίνησε με την εισήγηση του καθηγητή Λαογραφίας του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας Κωνσταντίνου Κονταξή. Στην ομιλία του αναφέρθηκε στους πέντε ποντιακούς οικισμούς που δημιουργήθηκαν στην Αιτωλοακαρνανία: τον Άγιο Νικόλαο Βόνιτσας, τον Άγιο Νικόλαο Κατούνας, το Ματσούκι, το Μπαμπαλιό και τη Σφήνα (Κυψέλη σήμερα).
Για τη χριστιανική ζωή του Πόντου, η οποία άρχισε από την εποχή που ο Απόστολος Ανδρέας μετέφερε το χριστιανικό μήνυμα, μίλησε ο γιατρός και θεολόγος Παντελεήμων Λεονάρδος στην εισήγησή του με τίτλο «Ο Αγιοτόκος Πόντος».
Τις εργασίες του συνεδρίου έκλεισε ο Σύλλογος Μικρασιατών Προσφύγων Αιτωλοακαρνανίας
Η τρίτη εισήγηση της δεύτερης συνεδρίας είχε ως θέμα «Τα ατελή εθνικά οράματα της Νοτιοανατολικής Ευρώπης (ή Η ψυχολογική διάσταση της εθνικιστικής παράνοιας)» και παρουσιάστηκε από τον Δημήτριο Πάνο, φιλόλογο και επιστημονικό συνεργάτη του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στόχος της εισήγησης αυτής ήταν η ένταξη της Ποντιακής Γενοκτονίας στο πλαίσιο της ευρύτερης πάλης για τη διαμόρφωση εθνικών κρατών, που χαρακτήριζε τον 19ο και το πρώτο μισό του 20ού αιώνα.
Στο συνέδριο παρουσιάστηκε και το βιβλίο του Παντελή Αναστασιάδη (ΠΑΝΤΕΛ ΑΓΑ) «Μνήμες του Ποντιακού Έπους 1913-1922», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ενωμένη Ρωμηοσύνη.
O Μητροπολίτης Αιτωλίας και Ακαρνανίας Κοσμάς
Η καταληκτική συνεδρία περιλάμβανε ένα μουσικό σεργιάνι στις αλησμόνητες πατρίδες. Η παιδική χορωδία των Ιερών Ναών Αγίου Δημητρίου και Αγίου Νικολάου Καινουργίου, υπό την διεύθυνση του κ. Κωνσταντίνου Καμζέλα και η παιδική χορωδία του Ιερού Ναού Αγίου Χριστοφόρου Αγρινίου, υπό την διεύθυνση του κ. Παναγιώτη Μήτσου παρουσίασαν παραδοσιακά τραγούδια από τον Πόντο, την Μικρά Ασία, την Κωνσταντινούπολη και την Καππαδοκία. Τις χορωδίες συνόδευσε το μουσικό σχήμα «Εν οργάνοις».
Όπως χαρακτηριστικά ανέφερε κατά την έναρξη, ο συντονιστής της συνεδρίας, Θεολόγος κ. Λεωνίδας Γαρουφαλής, ο ρόλος των ποντιακών τραγουδιών είναι πολύ σημαντικός. Μεταφέρουν από γενιά σε γενιά την ιστορία των προγόνων, τους διωγμούς που υπέστησαν οι Έλληνες στη γη του Πόντου, την υψηλή ιδέα της ελευθερίας και την αισιοδοξία ότι: «η Ρωμανία κι αν πέρασεν, ανθεί και φέρει κι άλλο», που σημαίνει ότι το έθνος κι αν σκλαβώθηκε, θα αναστηθεί και πάλι. Στα τραγούδια αυτά υμνείται η αγάπη, ο θρίαμβος της φυλής και οι συμφορές της. Επίσης υμνούν την ποντιακή γη και τις ομορφιές της, εκφράζουν την χαρά της ζωής, τον πόνο και το θάνατο. Τραγουδούν ακόμα τον ξεριζωμό από την πατρίδα, την αγάπη τους για το ωραίο, το γνήσιο και το παραδοσιακό.
Όπως χαρακτηριστικά ανέφερε κατά την έναρξη, ο συντονιστής της συνεδρίας, Θεολόγος κ. Λεωνίδας Γαρουφαλής, ο ρόλος των ποντιακών τραγουδιών είναι πολύ σημαντικός. Μεταφέρουν από γενιά σε γενιά την ιστορία των προγόνων, τους διωγμούς που υπέστησαν οι Έλληνες στη γη του Πόντου, την υψηλή ιδέα της ελευθερίας και την αισιοδοξία ότι: «η Ρωμανία κι αν πέρασεν, ανθεί και φέρει κι άλλο», που σημαίνει ότι το έθνος κι αν σκλαβώθηκε, θα αναστηθεί και πάλι. Στα τραγούδια αυτά υμνείται η αγάπη, ο θρίαμβος της φυλής και οι συμφορές της. Επίσης υμνούν την ποντιακή γη και τις ομορφιές της, εκφράζουν την χαρά της ζωής, τον πόνο και το θάνατο. Τραγουδούν ακόμα τον ξεριζωμό από την πατρίδα, την αγάπη τους για το ωραίο, το γνήσιο και το παραδοσιακό.
Κλείνοντας τις εργασίες του Συνεδρίου, ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Αιτωλίας και Ακαρνανίας κ. Κοσμάς, τόνισε ότι τα όσα ακούστηκαν ήταν μια μοναδική σπονδή στην αιματωμένη ιστορία του Πόντου και στην μνήμη όσων διώχθηκαν, βασανίστηκαν και υπέστησαν φρικτά μαρτύρια. Ο Σεβασμιώτατος ευχαρίστησε όλους τους συντελεστές του Συνεδρίου και ειδικά τους εισηγητές και τις εισηγήτριες που μας δίδαξαν τόσα πολλά για το Γολγοθά και το Σταυρό του Ποντιακού Ελληνισμού και μας μετέφεραν τα μαρτύρια, τους ηρωισμούς και τις θυσίες των Ποντίων. Αναφερόμενος σε όλους αυτούς που αμφισβητούν την Ποντιακή Γενοκτονία και τα μαρτύρια των Ποντίων, τόνισε ότι θα έπρεπε να ήταν παρόντες στο Συνέδριο για να πάρουν τις ανάλογες απαντήσεις. Κλείνοντας κάλεσε όλους τους παρευρισκομένους να σπουδάσουν και να γνωρίσουν την ποντιακή, αλλά και ολόκληρη την ελληνική ιστορία, για να την μεταλαμπαδεύσουν στα νέα παιδιά, μαζί με τα ιδανικά και τις αξίες του Ελληνικού Γένους.
