Η Ερέτρια είναι μία από τις αρχαιότερες πόλεις της Ελλάδας,της οποίας η πρώτη κατοίκηση χάνεται στα βάθη των αιώνων. Στο χώρο της υπήρχε ζωή τουλάχιστον από τη μυκηναϊκή περίοδο και ειδικά από το 1400 π.Χ.
Για πρώτη φορά μνημονεύεται ως “Ειρέτρια” από τον Όμηρο στη Β΄ Ραψωδία της Ιλιάδας στον κατάλογο των πλοίων, που πήραν μέρος στην Τρωική εκστρατεία. Η πόλη κατοικήθηκε από τους ιωνικής καταγωγής Άβαντες και ίδρυσε αποικίες στη Χαλκιδική,τη Θράκη, την Κέρκυρα, αλλά και στην Κάτω Ιταλία και Σικελία (Μεγάλη Ελλάδα).
Αργότερα ήρθε σε σύγκρουση με τη Χαλκίδα για την κατοχή του Ληλαντίου πεδίου, της πεδιάδας δηλαδή που χωρίζει τις δυο πόλεις. Ο πόλεμος αυτός ίσως να αποτελεί την πρώτη σύγκρουση μεταξύ ελληνικών πόλεων που καταγράφεται στην ιστορία. Σύμφωνα με τον ιστορικό Θουκυδίδη (460 – 400 π.Χ.), οι ελληνικές πόλεις χωρίστηκαν στα δύο και τάχτηκαν με το ένα ή το άλλο μέρος. Ως σύμμαχοι των Xαλκιδέων αναφέρονται οι Κορίνθιοι, οι Σπαρτιάτες, οι Eρυθρείς, οι Θεσσαλοί και οι Σάμιοι και των Eρετριέων οι Μεγαρείς, οι Χίοι, οι Μεσσήνιοι, οι Αργείοι και οι Mιλήσιοι. Η παράδοση θέλει νικήτρια τη Χαλκίδα στο μακροχρόνιο αυτό πόλεμο. Το γεγονός όμως ότι η Ερέτρια ακμάζει ιδιαίτερα στη συνέχεια δημιουργεί επιχειρήματα για την υποστήριξη και της αντίθετης άποψης.
Σύμφωνα με τον ιστορικό Ηρόδοτο (485- 421 π.Χ.),η Ερέτρια πήρε μέρος στην Ιωνική επανάσταση εναντίον των Περσών με την αποστολή πέντε πολεμικών πλοίων, σε ανταπόδοση της βοήθειας που πρόσφεραν οι ιωνικές πόλεις κατά τη διάρκεια του Ληλάντιου πολέμου. Αυτό όμως είχε σαν αποτέλεσμα το μένος του Πέρση βασιλιά Δαρείου ο οποίος αποφάσισε να τους εκδικηθεί. Έτσι το 490 π.χ. όταν οι Πέρσες έφτασαν στην Ερέτρια αφού την Πολιόρκησαν επί έξι ημέρες την έβδομη μέρα, ύστερα από προδοσία κατέστρεψαν την πόλη, λεηλάτησαν τα ιερά και έπιασαν αιχμάλωτους τους κατοίκους. Λείψανα των κτιρίων της αρχαϊκής Ερέτριας, που καταστράφηκε από τους Πέρσες, έχουν εντοπιστεί σε διάφορα σημεία της πόλης.
Μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα μετά την περσική καταστροφή, η Ερέτρια κατόρθωσε να ανακτήσει την προηγούμενη αίγλη της. Πήρε μάλιστα μέρος στις ναυμαχίες του Αρτεμισίου και της Σαλαμίνας με την αποστολή 7 τριήρεων, και στη μάχη των Πλαταιών με την αποστολή οπλιτών.
Όταν ιδρύθηκε η Α΄ Αθηναϊκή Συμμαχία το 478 π.Χ. η Ερέτρια έγινε μέλος της. Όμως η ηγεμονική συμπεριφορά της Αθήνας προς τους συμμάχους τους, προκάλεσε μια πρώτη ανεπιτυχή αποστασία των ευβοϊκών πόλεων, στην οποία πήραν μέρος και οι Ερετριείς.
Στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου οι Ερετριείς πήραν μέρος στην εκστρατεία των Αθηναίων εναντίον της Σικελίας. Μετά την ήττα των αθηναϊκών δυνάμεων όμως, οι Ερετριείς στράφηκαν προς τη Σπάρτη. Έτσι μια νέα αποστασία των ευβοϊκών πόλεων είχε ως αποτέλεσμα την ολομέτωπη αντιπαράθεση αθηναϊκών και πελοποννησιακών δυνάμεων. Σε ναυμαχία που έγινε το 411 π.Χ. κοντά στην Ερέτρια οι Αθηναίοι νικήθηκαν. Οι Ερετριείς μάλιστα συνέδραμαν αποτελεσματικά στη νίκη των πελοποννησιακών ναυτικών δυνάμεων και εξόντωσαν όσους Αθηναίους ζήτησαν καταφύγιο στην πόλη τους.
Το 378 π.Χ. η Ερέτρια έγινε μέλος της Β’ Αθηναϊκής Συμμαχίας αλλά αποστάτησε και πάλι. Το 338 π.Χ. μετά τη μάχη της Χαιρώνειας η Ερέτρια βρέθηκε υπό την κυριαρχία των Μακεδόνων. Στις αρχές του 3ου αιώνα π.Χ. λειτούργησε στην πόλη φιλοσοφική σχολή που ιδρύθηκε από το Μενέδημο και είναι γνωστή ως Ερετριακή σχολή.
Η Ερέτρια παρέμεινε στη μακεδονική επικυριαρχία μέχρι το 198 π.Χ., οπότε υπέστη την επίθεση των Ρωμαίων. Η πόλη κυριεύτηκε και λεηλατήθηκε, ενώ οι κάτοικοι κατέφυγαν στην ακρόπολη. Με απόφαση της ρωμαϊκής συγκλήτου, η Ερέτρια, ανακηρύσσεται ελεύθερη από τον Ρωμαίο στρατηγό Φλαμινίνο το 196 π.Χ.
Παρά την καινούρια ακμή της η πόλη έπεσε τελικά στην αφάνεια και ερημώθηκε.
Στην Ερέτρια δεν βρίσκεται τίποτα που να θυμίζει Βυζάντιο, Φραγκοκρατία και Τουρκοκρατία. Είναι η μόνη ελληνική πόλη πάνω στην οποία δεν κτίσθηκε μεταγενέστερα άλλη νεότερη.
Η ζωή έσβησε με τη ρωμαϊκή κατοχή και ξανάναψε μετά το 1821 με τον εποικισμό των κατοίκων των Ψαρών. Μετά την καταστροφή του νησιού τους στις 20 Ιουνίου 1824, οι Ψαριανοί έκαναν νέα τους πατρίδα τον τόπο της αρχαίας Ερέτριας με το όνομα Νέα Ψαρά, που κτίσθηκαν επάνω στα ερείπια της αρχαίας πόλης.
Πηγή: Δήμος Ερέτριας.
