Ὁ Ῥήγας ὁ Βελεστινλῆς (1757-1798) εἶναι ὁ σπορέας τῆς Ἐπανάστασης τοῦ 1821 καὶ τῆς ἐλευθερίας τῶν Ἑλλήνων. Εἶναι χαρακτηριστικὸς ὁ λόγος τοῦ Μακρυγιάννη στὸν πίνακα ζωγραφικῆς γιὰ τὴν πτώση τῆς Κωνσταντινουπόλεως ποὺ περιέγραψε καὶ ἀπέδωσαν οἱ λαϊκοὶ καλλιτέχνες Παναγιώτης καὶ Δημήτριος Ζωγράφοι. Σημειώνει: «Μετὰ πολλοὺς αἰῶνας, Ῥήγας ὁ Βελεστινλῆς σπύρει τὸν σπόρον τῆς ἐλευθερίας εἰς τοὺς Ἕλληνας καὶ τοὺς ἐνθαρρύνει, ὁδηγῶν αὐτοὺς τὸν τρόπον τῆς ἀπελευθερώσεώς των. Οἱ Ἕλληνες ἐνθουσιασθέντες καὶ ἐνθαρρυθέντες ἀπὸ τοὺς λόγους τοῦ Ῥήγα, ἔλαβον τὰ ὅπλα ὑπὲρ τῆς ἐλευθερίας». (Βλ. σχ. Δημ. Καραμπερόπουλου «Ῥήγας Βελεστινλῆς καὶ τὸ στρατηγικὸ σχέδιο τῆς ἐπανάστασής του», Ἐπιστημ. Ἑταιρεία Μελέτης Φερῶν- Βελεστίνου – Ῥήγα, Ἀθήνα, 2017, σελ. 272).
Ὁ Κωνσταντῖνος Παπαρρηγόπουλος στὴν «Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους» ποὺ ἔγραψε, περιγράφει ὡς ἀκολούθως τὸν Ῥήγα: «Ἀθλητικὸς τὸ σῶμα καὶ γενναῖος τὴν ψυχὴν …δὲν εἶχε μόνον καρδίαν εὐπαθῆ, εἶχε προσέτι νοῦν ὑγιᾶ καὶ πρακτικόν» (Τόμος Ε΄, Μέρος Β΄ σελ. 212). Ὁ Ῥήγας ἦταν ἰδιοφυὴς καὶ φιλομαθής. Γεννήθηκε στὸ Βελεστίνο,καὶ τὰ πρῶτα γράμματα τὰ ἔμαθε στὴν φημισμένη σχολὴ τῆς Ζαγορᾶς. Τὶς γνώσεις του ἀνέπτυξε στὸ Βουκουρέστι, ὅπου ἡ οἰκογένειά του εἶχε καταφύγει.
Ὁ ἐπιφανὴς λόγιος Ἀνδρέας Μουστοξύδης στὴν βιογραφία τοῦ Ῥήγα γράφει γιὰ τὴ μόρφωσή του: «Ἦτο μόλις 16 ἐτῶν, ὅταν οἱ γονεῖς του ἐγκατέλειψαν τὴν πατρίδα του διὰ νὰ ἐγκατασταθοῦν εἰς Βουκουρέστιον, ἐν Βλαχίᾳ. Ἡ περίστασις ἦτο λίαν εὐνοϊκὴ διὰ τὸν νεαρὸν Ῥήγαν, δεδομένου ὅτι τὸ Γυμνάσιον τοῦ Βουκουρεστίου, στηριζόμενον εἰς τὰς γενναιοδωρίας τοῦ πρίγκηπος Ὑψηλάντου καὶ ἔχον καθηγητὰς τοὺς διασήμους Νεόφυτον καὶ Θεόδωρον, ἐθεωρεῖτο ὡς τὸ καλύτερον ὅλων ἐν Ἑλλάδι. Ὁ Ῥήγας ἐφοίτησεν εἰς τὸ γυμνάσιον τοῦτο ἐπὶ μερικὰ ἔτη, ἐτελειοποιήθη εἰς τὰ ἀρχαῖα ἑλληνικὰ καὶ παρηκολούθησεν ἐπιτυχῶς ὅλα τὰ διδασκόμενα ἐκεῖ φιλολογικὰ καὶ ἐπιστημονικὰ μαθήματα. Ἔμαθε ἐπὶ πλέον τὴν ἰταλικήν, γαλλικὴν καὶ γερμανικήν, τὰς ὁποίας ὡμίλει εὐχερέστατα…» (Dict.Univ.Hist., 9me ed. T. XIX (Suppl.), Paris 1812, p. 464).
Τὸν Ῥήγα στὴν κατάρτισή του ὠφέλησε ἐπίσης ἡ γνωριμία του μὲ τὸν 70ούτη Δημήτριο Καταρτζῆ, μιὰ ἐξαιρετικὴ πνευματικὴ φυσιογνωμία. Μαζὶ μὲ αὐτὸν γνώρισε καὶ τοὺς πατριῶτες,τοὺς Θεσσαλοὺς λογίους κληρικούς, Δανιήλ Φιλιππίδη καὶ Γρηγόριο Κωνσταντᾶ. Στὴν Βιέννη ἐπίσης, κατὰ τὸ σύντομο (1796-1797) ἀλλὰ πολὺ παραγωγικὸ διάστημα ποὺ παρέμεινε, γνώρισε τὸν κληρικὸ Ἄνθιμο Γαζῆ καὶ τοὺς Στέφανο Κομμητᾶ καὶ Δημ. Δάρβαρη. Ὁ Δάρβαρης δώρισε στὸν Ῥήγα τὸ βιβλίο του «Ἀληθὴς ὁδὸς εὐδαιμονίας» μὲ τὴν ἀκόλουθη ἀρχαϊκὴ ἀφιέρωση: «Δημήτριος Ῥηγίνῳ τὴν δέλτον ἑταίρῳ πέμψε, μικρόν, μεγάλης μνημόσυνον φιλίας» (Βλ.σχ. Ἄρθρο καθηγητοῦ Ἀπ. Β. Δασκαλάκη «Σπουδαὶ καὶ γνώσεις τοῦ Ῥήγα Βελεστινλῆ», εὶς περιοδικὸ «Παρνασσός», περ. Β΄, Τόμος Ε΄ Ἀρ. 2 (Ἀπρίλιος – Ἰούνιος 1963), σελ. 185).
Ὁ Ῥήγας ἀπὸ τὰ νεανικά του χρόνια ἦταν ζωηρὸς στὸν χαρακτήρα. Τὸ πρῶτο ἔργο ποὺ ἐξέδωσε, τὸ 1790, στὸ Τυπογραφεῖο Ἰωσὴφ Μπαουμάϊστερ τῆς Βιέννης, ἦταν ἡ μεταφορὰ στὰ ἑλληνικά, διηγημάτων τοῦ Γάλλου λαϊκοῦ συγγραφέα Restif de la Bretone, ποὺ ἔχει ἀποκληθεῖ «ὁ Ρουσὼ τοῦ περιθωρίου», ὑπὸ τὸν τίτλο «Τὸ σχολεῖο τῶν ντελικάτων ἐραστῶν – Περιπέτειες τῶν πιὸ ὄμορφων γυναικῶν τῆς παρούσης ἐποχῆς». Στὶς ἀντιδράσεις ποὺ ὑπῆρξαν γιὰ τὸ βιβλίο του, ὁ Ῥήγας ἀπάντησε στὸ προλογικό του σημείωμα ὅτι οἱ φιλοκατήγοροί του « ἐφευρίσκουν αἰτίας διὰ νὰ ἐξασκοῦν τὴν γλώσσα τους», καὶ ὅτι τὰ κείμενα αὐτὰ «μὲ τὴν ἐρωτικὴ ὕλη» τὰ διάλεξε «διὰ γύμνασιν τῆς φιλοπονίας του καὶ πώς «οἱ ἔρωτες ποὺ περιέχονται στὸ βιβλίο εἰς ὑπανδρείαν ὁδηγοῦν, ἡ ὁποία εἶναι μυστήριο», τονίζοντας ἔτσι ὅτι ἀποδέχεται τὴν θέση τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας περὶ γάμου (Βλ. σχ. Προλογικὰ Δημ. Καραμπερόπουλου εἰς ἀναστατικὴ ἐπανέκδοση τοῦ βιβλίου ἀπὸ τὴν Ἑτ. Μελ. Φερῶν – Βελεστίνου – Ῥήγα).
Γιὰ τὴν ἐνόχληση τῶν ἀναγνωστῶν τοῦ Ῥήγα ἔγραψε τὸ 1957 ὁ φιλέλληνας Ὑποδιευθυντὴς τοῦ Γαλλικοῦ Ἰνστιτούτου Ἀθηνῶν Roger Milliex: «Σὲ μερικούς, κακοφάνηκε τὸ “νεανικὸ ἁμάρτημα” τοῦ μελλοντικοῦ ἐθνομάρτυρα – πράγματι νεανικὸ ἂν καθὼς ὑποθέτει ὁ Βρανούσης, τὸ ἔκανε στὴν Πόλη, τὸ 1786, δηλαδή, πρὶν γίνει 30 χρονῶν. Πρέπει ἐδῶ νὰ ἔχωμε ὑπ’ ὄψη μας ὅτι ἐθνομάρτυρας ἔγινε κάποτε ο Ῥήγας, δὲν ἦταν ἐκ γενετῆς ! Νὰ μὴν τὸν βλέπουμε σὰν κρύο ἄγαλμα. Ἦταν ζωντανὸς ἄνθρωπος, μὲ ζεστὸ αἷμα, μὲ ὄρεξη γιὰ κάθε ἐκδήλωση ζωῆς καί, κάπως ζωηρούτσικος περὶ τὰ ἐρωτικά…Ἔπειτα,ἂς παρατηρήσουμε ὅτι, δὲν διάλεξε τὰ πιὸ τολμηρὰ διηγήματα τοῦ Ρεστίφ ντὲ λὰ Μπρετόν, ἀλλὰ ἀκριβῶς,τὰ πιὸ σεμνά» (Ἄρθρο ὑπὸ τὸν τίτλο «Ὁ Ῥήγας κι ἡ Γαλλία», στὸ Περιοδικὸ «Ἱστορία καὶ ζωή», τ. Ἰουνίου 1957, σελ. 77).
Ὁ Ῥήγας ἀποτελεῖ λάβαρο τῶν ὀπαδῶν τοῦ γαλλικοῦ διαφωτισμοῦ. Δὲν εἶναι ὅμως ἔτσι ὅπως τὰ προβάλλει ἡ μυθοπλασία τους. Ὁ Ῥήγας ὡς Ἕλληνας, πράγματι πῆρε στοιχεῖα γνωσιολογικά, ἐπιστημονικά, λογοτεχνικά, πολιτικά, ἀπὸ τὴν Γαλλία, ὅμως τὰ προσάρμοσε στὴν δική του Παράδοση. Συνέχισε αὐτὸ γιὰ τὸ ὁποῖο ὁ Αἰγύπτιος ἱερέας ἀπευθυνόμενος στὸν ἐπισκέπτη του Σόλωνα, ἐπαίνεσε τοὺς Ἕλληνες, ὅτι, μένουν πάντα νέοι στὴν σκέψη γιατὶ εἶναι δημιουργικοί, προσλαμβάνουν ἐπιτεύγματα ἄλλων λαῶν, τὰ προσαρμόζουν στὸν δικό τους πολιτισμὸ καὶ τὰ ἀναπτύσσουν.
Σημειώνεται ὅτι ὁ Ῥήγας ἐπέλεξε νὰ ἀρχίσει τὸν ἀγώνα του γιὰ τὴν ἐλευθερία τῆς Ἑλλάδος ἀπὸ τὴν Βιέννη καὶ ὄχι ἀπὸ τὸ ἐπαναστατημένο Παρίσι. Τὸ 1790 πραγματοποίησε τὴν πρώτη του σύντομη ἐπίσκεψη σὲ αὐτὴν καὶ τὸν Αὔγουστο τοῦ 1796 τὴν δεύτερη, ἡ ὁποία κράτησε ἕως τὸν Δεκέμβριο τοῦ 1797, ὅταν ἀναχώρησε ἀπὸ τὴν Βιέννη γιὰ νὰ κατέβει στὴν Ἑλλάδα διὰ μέσου Τεργέστης. Ἐκεῖ συνελήφθη μὲ ἑπτὰ συνεργάτες του ἀπὸ τοὺς Αὐστριακούς, ποὺ τοὺς μετέφεραν στὴν Βιέννη καὶ τοὺς φυλάκισαν. Τὸν Ἀπρίλιο τοῦ 1798 μὲ πλοῖο τοὺς ὁδήγησαν στὸ Βελιγράδι καὶ τοὺς παρέδωσαν στοὺς Ὀθωμανούς. Αὐτοὶ τοὺς φυλάκισαν στὸν πύργο Νεμπόϊζα, τοὺς βασάνισαν καὶ τοὺς στραγγάλισαν, στὶς 24 Ἰουνίου τοῦ 1798.
Οἱ θυσιασθέντες γιὰ τὴν ἐλευθερία τῆς Ἑλλάδος ἦσαν οἱ : 1. Ῥήγας Βελεστινλῆς ἀπὸ τὴν Θεσσαλία, 41 ἐτῶν. 2. Εὐστράτιος Ἀργέντης ἀπὸ τὴν Χίο, 31 ἐτῶν. 3. Ἀντώνιος Κορωνιὸς ἀπὸ τὴν Χίο, 27 ἐτῶν. 4. Ἰωάννης Καρατζᾶς ἀπὸ τὴν Κύπρο, 31 ἐτῶν. 5. Δημήτριος Νικολίδης ἀπὸ τὴν Ἤπειρο, 32 ἐτῶν, 6. Θεοχάρης Γ. Τουρούντζιας ἀπὸ τὴν Μακεδονία, 22 ἐτῶν, 7. Ἰωάννης Ἐμμανουήλ ἀπὸ τὴν Μακεδονία, 24 ἐτῶν καὶ 8. Παναγιώτης Ἐμμανουήλ, ἀδελφὸς τοῦ Ἰωάννη, 22 ἐτῶν.
Ἡ θυσία τοῦ Ῥήγα καὶ τῶν συνεργατῶν του, ἡ προδοσία, ἀπὸ Ἕλληνα, τοῦ Ῥήγα καὶ τῶν ἐπαναστατικῶν προετοιμασιῶν του, ἡ δουλικὴ συμπεριφορὰ τῆς αὐστριακῆς κυβερνήσεως πρὸς τοὺς μουσουλμάνους δυνάστες τῶν Ἑλλήνων, ἡ ἀδιαφορία τῆς Γαλλίας καὶ τῶν ἄλλων μεγάλων δυνάμεων γιὰ τὴν τύχη τοῦ Ῥήγα καὶ ἡ ἐγκληματικὴ ἐνέργεια τῶν Ὀθωμανῶν, εἶναι στοιχεῖα ποὺ μὲ παραλλαγὲς ἐπαναλαμβάνονται ἕως τὶς ἡμέρες μας.-
Τοῦ Γιώργου Ν. Παπαθανασόπουλου
