Tου ΓEΩPΓIOY N. ΑIKΑTEPINIΔH
Δρος Φιλ., τ. Δ/ντή Ερευνών Κέντρου Λαογραφίας Ακαδημίας Αθηνών
19-10-03
Copyright: http://www.kathimerini.gr
«ΑNΑMEΣΑ στα 999 χαλάσματα από βυζαντινά κυρίως ξωκκλήσια, τα οποία, όπως λέγεται, υπάρχουν στο νησί των Καβείρων, τη Σαμοθράκη, ξεχωριστό λαογραφικό ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα «αρχαιότατον, ερειπωμένον νυν ιερόν της «Αγίας Ανέμης», όπου κατά τας θυέλλας οι ενδιαφερόμενοι προσάγουσι προσφοράς αποτροπαίους», όπως γράφει ο Νικόλαος Ανδριώτης το 1927 σε χειρόγραφό του που βρίσκεται στα αρχεία του Κέντρου Συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών, στο οποίο ήταν τότε συντάκτης.
O,τι απομένει από το «σεβάσμιον εκκλησίδιον» της αγίας aνέμης στη Σαμοθράκη. Tην ιερότητα του χώρου τονίζει και υπενθυμίζει, προς αποτροπή βεβήλωσης, το φτωχό εικονοστάσι στην κόγχη του ιερού (φωτ.: a. Kεχαγιόγλου).
Για τη Σαμοθρακίτισσα αυτή «αγία» γράφει λίγο αργότερα και ο Φ. Κουκουλές ότι, «Αγία Ανέμη δεν φέρεται εν τω μηνολογίω και όμως της αγίας ταύτης υπήρχεν εν Σαμοθράκη σεβάσμιον εκκλησίδιον εσχάτως ερημωθέν, διότι επιστεύετο ότι αύτη επροστάτευε την νήσον από των ορμητικώς εμπιπτόντων ανέμων».
Πραγματικά, οι άνεμοι στη Σαμοθράκη πνέουν με σπάνια σφοδρότητα από το ανοικτό πέλαγος, τη Ροδόπη και τα Δαρδανέλια, χωρίς μάλιστα να υπάρχουν αξιόλογα φυσικά λιμάνια, που να εξασφαλίζουν τα πλοία από τις τρικυμίες. Eτσι οι κίνδυνοι για τους ναυτικούς ήταν πάντοτε μεγάλοι, γι' αυτό δεν είναι δίχως σημασία το γεγονός ότι στους τοπικούς δαίμονες, τους Καβείρους, όπως και στους Διόσκουρους, απέδιδαν κατά την αρχαιότητα τη δύναμη να προστατεύουν και να σώζουν τους ταξιδιώτες από τους θαλασσινούς κινδύνους.
Αγία Ανέμη ασφαλώς και δεν υπάρχει στα Μηνολόγια, είναι όμως υπαρκτή στο τοπικό λαϊκό αγιολόγιο της Σαμοθράκης, δημιούργημα μιας παρετυμολογικής σύγχυσης, όπως συμβαίνει και με πολλούς άλλους αγίους και ιδιαίτερα με την Παναγία.
Oπως είναι γνωστό, υπάρχουν κατά τόπους πολλά επίθετα της Θεοτόκου, προσωνύμια ενδεικτικά της μεγάλης ευσέβειας του λαού. Τα επίθετα αυτά, τα οποία έχουν μεγάλη σπουδαιότητα για τη γνώση της θρησκευτικής ζωής, της ιστορίας και της λαογραφίας γενικότερα, προέρχονται συνήθως από ιδιότητες της Παναγίας (Ελεούσα), τον επιγραφικό της κύκλο (Γλυκοφιλούσα), θαύματά της, τον χρόνο που γιορτάζει, τη θέση που υπάρχει η εικόνα ή η εκκλησία της κ.λπ. (βλ. «Επτά Ημέρες», 5 Αυγούστου 2001). Και ακριβώς από την τελευταία αυτή περίπτωση προήλθε η αγία Ανέμη.
Υπήρχε, δηλαδή, εκκλησάκι της Παναγίας πάνω από το χωριό Ξηροπόταμος, σε σημείο όπου φυσά αρκετά δυνατός ο αέρας, γι' αυτό είχε σχηματιστεί το τοπωνύμιο «στην Παναγιά την Ανέμη», από το οποίο, με περαιτέρω παρετυμολογία, σχηματίστηκε ο τύπος «αγία Ανέμη». Ο τύπος αυτός διασώζεται καθαρά και στην τοπική αρά «Κάμ' σε πάρ' γι-αγίας τσ' αγιά Νέμ'ς» (Nα σε πάρει ο αγέρας της αγίας Ανέμης). Ας σημειωθεί σχετικά ότι η αναφορά του ανέμου σε αρές είναι συνηθισμένη, ιδιαίτερα στη φράση «aει κατ' ανέμου», όπου ο άνεμος είναι ταυτόσημος με τη λέξη διάβολος (πβ. την αυτοκατάρα της Ελένης, Ιλιάδα Ζ 345-6: «Τη μέρα που στο φως μ' έφερε η μητέρα / να μ' είχε αρπάξει ανεμική κακή...»).
«Για να πέσει ο αέρας»
Oπως λέγεται, ώς πριν ακόμα σαράντα ή πενήντα χρόνια, όταν, αρχές του καλοκαιριού, φυσούσε δυνατός άνεμος, κοπέλες από τις γειτονικές περιοχές πήγαιναν και θυμιάτιζαν γύρω γύρω τα ερείπια του ναϋδρίου για να πέσει ο άνεμος και να γλιτώσουν τα σπαρτά. Μια κοπέλα χτυπούσε ένα κεραμίδι στα χαλάσματα και μια άλλη ρωτούσε: «Γιατί χτυπάς την καμπάνα;» - «Για να πέσει ο αέρας», απαντούσε η άλλη. Φεύγοντας δεν έπρεπε να κοιτάξουν πίσω τους.
Γινόταν δηλαδή ένα είδος κατάδεσμου του ανέμου, όταν αυτός απειλούσε τη γεωργική παραγωγή. Οι κατάδεσμοι, όπως είναι γνωστό, αποτελούν μαγική πράξη, που ποτέ δεν έπαυσε να είναι σε χρήση στον ελληνικό χώρο από τους αρχαίους ήδη χρόνους, με σκοπό να προκληθεί βλάβη σε κάποιο πρόσωπο, να εξουδετερωθούν αρρώστιες, να αδρανοποιηθούν φίδια και σκυλιά, να αποτραπεί κίνδυνος από στοιχεία της φύσης κ.λπ.
Στο δρώμενο στην Αγία Ανέμη που προαναφέραμε, περιέχονται και άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία, που ενισχύουν το επιδιωκόμενο μαγικό αποτέλεσμα, όπως η περιφορά γύρω από τα χαλάσματα (δημιουργία κύκλου), χτύπημα με το κεραμίδι (αποτροπή του κακού με τον ήχο), απαγόρευση να κοιτάξουν πίσω οι γυναίκες φεύγοντας (συνηθισμένη απαγόρευση σε σολωμονικές). Αξιοσημείωτο είναι και ότι αντί για «Αγία Ανέμη» ακούγεται και «aγιοι aνεμοι», ένας πληθυντικός που δείχνει πόσο εύκολη μπορεί να είναι η παρετυμολογική δημιουργία ανύπαρκτων αγίων.
Γενικότερα, φαίνεται ότι στη Σαμοθράκη, όπως και σε αρκετά άλλα μέρη (βλ. «Επτά Ημέρες», 26 Αυγούστου 2001), υπήρχε από πολύ παλιά αντιμετώπιση των ανέμων με έντονο μαγικό χαρακτήρα, κατ' αρχαία παράδοση γνωστή από τους ομηρικούς ήδη χρόνους (Ιλιάδας Ψ 192 κεξ., όπου ο Αχιλλέας προσκαλεί τους ανέμους να φουντώσουν τη νεκρική πυρά του Πατρόκλου, Οδύσσεια κ 19 κεξ., όπου ο Αίολος κλείνει τους ανέμους σε ασκί από δέρμα βοδιού).
Χαρακτηριστική εν προκειμένω είναι η πληροφορία που δίδει το 1801 στο ημερολόγιό του ένας aγγλος ιερέας, ότι στο νησί αυτό μερικές γυναίκες διατείνονται ότι ξέρουν μαγεία, και δεν είναι καθόλου ασυνήθιστο προληπτικοί Eλληνες ναυτικοί να αγοράζουν ευνοϊκούς ανέμους.
aνάλογη πληροφορία επαναλαμβάνει Γάλλος περιηγητής, ο οποίος, αφού αναφερθεί στα Καβείρια Μυστήρια, επιλέγει: «Οι ιερείς (των Kαβείρων) μαζί με τη διδασκαλία τους έχουν εξαφανιστεί εδώ και πολλά χρόνια, αλλά οι προλήψεις έχουν επιζήσει σε μερικά άτομα, όπως π.χ. σε μερικές γυναίκες που περνούν για μάγισσες και μάντισσες και αντί για τον Ορφέα και τον Ηρακλή, σήμερα μερικοί Eλληνες ναυτικοί έρχονται να ζητήσουν ευνοϊκό άνεμο».
Βιβλιογραφία
Γ. Ν. Αικατερινίδης, «Λαϊκή λατρεία και θρησκευτικές παραδόσεις στη Σαμοθράκη». Πρακτικά ΣΤ΄ Συμποσίου Λαογραφίας Βορειοελλαδικού Χώρου. ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1991.
Σόφη Παπαγεωργίου, «Σαμοθράκη». Αθήνα 1982.
