«Μετά τήν καταστροφή τῶν Ψαρῶν». Ἔργο τοῦ Νικόλαου Γύζη
‘ ‘ Η ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΟΥ ΣΟΥΛΤΑΝΟΥ ΜΑΧΜΟΥΤ Β’ ’ ’
Όταν το 1821 το έθνος ξεσηκώθηκε σύσσωμο για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού, το ηρωικό Νησί με τον στόλο του βρέθηκε στην πρώτη γραμμή του αγώνα .
Η γεωγραφική θέση του Νησιού και η πολεμική πείρα των Ψαριανών στην θάλασσα ήταν σοβαρό εμπόδιο στα σχέδια του σουλτάνου . Τα Ψαρά ήταν ακατάβλητο και απόρθητο φρούριο στο μέσο του Αιγαίου. Τα τουρκικά πλοία διέτρεχαν άμεσο κίνδυνο από τα ψαριανά και δεν ήταν σπάνιο γεγονός η καταβύθιση, ή αιχμαλωσία τουρκικών πλοίων . Η μεταφορά εχθρικών στρατευμάτων με πλοία στην επαναστατημένη ηπειρωτική Ελλάδα ήταν πολύ δύσκολη. Ο στόλος των Ψαρών στεκόταν μεγάλο εμπόδιο στο μέσο του Αιγαίου. Και μόνο το γεγονός αυτό μπορεί να καταδείξει πόσο μεγάλη υπήρξε η συμβολή των Ψαρών στην επανάσταση του 1821.
‘ ‘ . . . τα Ψαρά βράχος επί του οποίου εθραύοντο πάσαι αι των τούρκων ελπίδες, βράχος όστις έθραυε τον επερχόμενον κύμα προτείνων τα αγέρωχα στήθη και το διεσκόρπιζεν εις πομφόλυγας. ( Νικόδημος ΥΠΟΜΝΗ -ΜΑ Τόμος Α’ Προοίμιον ιβ’ ).
Στο σουλτάνο έφταναν κάθε μέρα θλιβερά μηνύματα για την δράση των Ψαριανών σε βάρος των Τούρκων. Και φυσικά δεν ήταν δυνατό να δέχεται επ’ άπειρο τόσα πλήγματα, ούτε μπορούσε να ανέχεται ένα τόσο μεγάλο
εξευτελισμό του γοήτρου του, παντοδύναμης αυτοκρατορίας του, από ένα μικροσκοπικό Νησί .
Εκείνο όμως που συντάραξε κυριολεκτικά το σουλτάνο και τον εξόργισε ακόμα πιο πολύ υπήρξε το κατόρθωμα του Κανάρη. Με την πυρπόληση της ναυαρχίδας η υπομονή του σουλτάνου εξαντλήθηκε. Και από τότε άρχισε να μελετά την καταστροφή των Ψαρών.Τα Ψαρά έπρεπε όχι μόνο να εξουδετερωθούν σαν ναυτική δύναμη, που στεκόταν εμπόδιο στις κινήσεις της αρμάδας, αλλά και να καταστραφούν ολοκληρωτικά. Ο κίνδυνος αυτός στο κέντρο του Αιγαίου έπρεπε για τους Τούρκους να εκλείψει οριστικά . Το Αιγαίο έπρεπε, σύμφωνα με τις απόψεις του σουλτάνου, να είναι στην απόλυτη κυριαρχία του τουρκικού στόλου.
Τόση οργή και αγανάκτηση είχαν καταλάβει τον σουλτάνο Μαχμούτ Β’, ώστε διέταξε την καταστροφή των Ψαρών, αφού πρώτα ο ίδιος έξυσε με το νύχι του και έσβησε το Νησί από το γεωγραφικό χάρτη . ‘ ‘ . . . Ιδών την μικράν αυτήν νήσον, ήτις τοσούτον συνετάραξεν αυτόν και τους υπηκόους του , εμελέτησε την καταστροφήν της και διέταξε την κατ’ αυτής εκστρατείαν, αφού πρώτον έξεσεν από του χάρτου αυτήν δια του όνυχος. . . . . , , (Νικόδημος ΥΠΟΜΝΗΜΑ Τόμος Α’Προοίμιον σελίδα ιβ’ )
Την εκπόρθηση και καταστροφή των Ψαρών, ο σουλτάνος ανάθεσε στον έμπιστο του ναύαρχο Χορσέφ Πασά. Ο Χορσέφ ήξερε πως η αποστολή που ανάλαβε δεν ήταν καθόλου εύκολη. Και είχε επίγνωση της μεγάλης ευθύνης του απέναντι στο σουλτάνο. Κάθε αποτυχία του θα είχε για τον ίδιο μεγάλες συνέπειες.
Η επιχείρηση αυτή χρειαζόταν μεγάλες δυνάμεις γιατί τα Ψαρά είχαν ισχυρό στόλο και καλή οχύρωση. Γι’ αυτό άρχισε να συγκεντρώνει στρατό και στόλο στο Σίγρι της Μυτιλήνης . Απ’ εκεί θα γινόταν η μεγάλη εξόρμηση . Οι Ψαριανοί, που είχαν πληροφορίες για τις συγκεντρώσεις αυτές, διέβλεπαν τώρα πολύ κοντά τον άμεσο κίνδυνο που τους απειλούσε και άρχισαν να ανησυχούν, γιατί ήξεραν ότι στις δικές τους δυνάμεις μόνο έπρεπε να στηριχθούν για την απόκρουση της επιδρομής. Μόνοι τους έπρεπε να αντιμετωπίσουν την δύναμη της τουρκικής αυτοκρατορίας . Γι’ αυτό οι Ψαριανοί, με πρωτοβουλία πάντα της Βουλής, άρχισαν να παίρνουν τα επιβαλλόμενα στρατιωτικά μέτρα για την άμυνά τους.
‘ ‘ Η ΒΟΥΛΗ ΤΩΝ ΨΑΡΩΝ’ ’
Στα προεπαναστατικά χρόνια τα Ψαρά παρουσίαζαν μια αξιόλογη πρόοδο. Το εμπόριο είχε αναπτυχθεί σε μεγάλο βαθμό. Οι Ψαριανοί έπαψαν να ασχολούνται κατά κύριο λόγο με γεωργικές εργασίες και άρχισαν να επιδίδονται στην ναυτιλία και το εμπόριο. Τα Ψαριανά καράβια, που ταξίδευαν τότε σε όλα τα λιμάνια της Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας, είχαν φέρει στο Νησί τον πλούτο και την ευημερία. Τότε τα Ψαρά είχαν Δημοκρατική Διοίκηση και στο Νησί επικρατούσε απόλυτη, τάξη και ασφάλεια .Κάθε χρόνο, τον μήνα Μάρτιο , καλούσαν το λαό σε γενική συνέλευση, στον ναό του Αγίου Νικολάου και έκαναν εκλογές. Στις Εκλογές έπαιρναν μέρος όλες οι τάξεις των κατοίκων. Καραβοκυραίοι , καπετάνιοι, έμποροι, ναύτες. Απ’ όλες τις τάξεις εκλέγονταν σαράντα (40) αντιπρόσωποι και αυτοί έβγαζαν τους πέντε Δημογέροντες που ήταν άμισθοι . Καθένας από τους Δημογέροντες αναλάμβανε ιδιαίτερα καθήκοντα. Ο έφορος αστυνομίας για την αστυνομική επίβλεψη. Ο έφορος λιμένος για τα καθήκοντα του λιμενάρχη. Και ο ταμίας για οικονομικά.
Οι Δημογέροντες φρόντιζαν ακόμα για την εσωτερική διοίκηση. Εισέπρατταν τους φόρους και εκδίκαζαν τις υποθέσεις των πολιτών. Όταν έγινε η καταστροφή των Ψαρών το 1824 τη Βουλή των Ψαρών αποτελούσαν οι εξής Δημογέροντες : Δημήτριος Βρατσάνος Πρόεδρος και Ανδρέας Γιαννίτσης, Ανδρέας Μαυρογιάννης, Νικόλαος Καρακωνσταντής και Νικόλαος Ιωαννίδης Μέλη.
Στις παραμονές της καταστροφής οι Δημογέροντες ήταν επιφορτισμένοι και με πρόσθετα καθήκοντα. Η βουλή εκτός από την φροντίδα για την οχύρωση του Νησιού και την οργάνωση του στρατού , είχε αναλάβει και όλη την ευθύνη της διεξαγωγής του πολέμου.
‘ ‘ . . . Η Βουλή επεφυλάξατο αυτή την ανωτέραν διεύθυνσιν του πολέμου . . . . , , (Κ. Νικόδημος ΥΠΟΜΝΗΜΑ Τόμος Α’ σελίδα 447).
‘ ‘ ΠΑΡΑΜΟΝΕΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ’ ’
Οι Ψαριανοί είχαν πληροφορίες για τα σχέδια και τις προετοιμασίες του σουλτάνου. Είχαν μάθει ακόμα ότι στο Σίγρι της Μυτιλήνης ήταν συγκεκριμένα εχθρικά στρατεύματα και πολλά πλοία. Καμία αμφιβολία δεν είχαν για τις προθέσεις του εχθρού. Γι’ αυτό άρχισαν να παίρνουν τα κατάλληλα στρατιωτικά μέτρα για την
απόκρουση της επιδρομής , που έβλεπαν τώρα να πλησιάζει. Πρώτη τους φροντίδα ήταν η οχύρωση του Νησιού και προπαντός στα νότια και δυτικά παράλια, όπου οι ακτές, είχαν φυσική οχύρωση. Απόβαση στα παράλια αυτά εκείνη την εποχή και μάλιστα με βόρειο άνεμο , ήταν σχεδόν αδύνατη. Για την οχύρωση όμως του Νησιού οι Ψαριανοί διαφωνούσαν μεταξύ τους. Οι γνώμες είχαν διχαστεί. Άλλοι υποστήριξαν ότι έπρεπε να κατασκευασθεί τείχος κοντά στην πόλη, από ‘ ‘ Στάθη το Μνήμα, , , ‘ ‘Βίγλα, , ‘ ‘Αγία Παρασκευή, , .
Αν ο εχθρός κάμει απόβαση στο Νησί, έλεγαν όσοι υποστήριζαν την άποψη της κατασκευής τους τείχους, θα αντιμετωπίσει στο φρούριο συγκεντρωμένες τιςστρατιωτικές δυνάμεις των Ψαρών και θα αποκρουσθεί. Στην περίπτωση αυτή θα δηλητηρίαζαν και όλα τα έξω από το φρούριο πηγάδια και έτσι ο τούρκικός στρατός θα υπέφερε από έλλειψη νερού. Ακόμα και τα πυρπολικά θα μπορούσαν να δράσουν καλύτερα και αποτελεσματικότερα κατά του τουρκικού στόλου.
Ενώ στην αντίθετη περίπτωση και δηλαδή δεν κατασκεύαζαν το φρούριο,έλεγαν ότι θα ήταν υποχρεωμένοι να διασπείρουν τις μικρές στρατιωτικές δυνάμεις τους σε όλα τα παράλια του νησιού και επομένως η άμυνα θα ήταν ασθενέστερη. Αυτή ήταν η μια άποψη.
Εκείνοι που υποστήριζαν την αντίθετη γνώμη, έλεγαν ότι το Νησί οχυρώνεται με τα κύματα του βόρειου ανέμου και πρέπει να κατασκευαστούν οχυρά μόνο στα προσβαλλόμενα μέρη. Έλεγαν ακόμα, ότι αν κατασκευάσουν τείχος κοντά στην πόλη και συγκεντρώσουν σ’ αυτό όλες τις στρατιωτικές τους δυνάμεις, εχθρός θα κάμει απόβαση χωρίς καμιά αντίσταση, θα εγκατασταθεί ανενόχλητος στο Νησί και θα πολιορκήσει την πόλη από ξηρά και θάλασσα. Θα μεταφέρει όσα στρατεύματα χρειασθεί και θα κανονιοβολεί την πόλη συνέχεια. Ο εχθρικός στόλος θα καταλάβει τα προσήνεμα και η δράση των πυρπολικών θα είναι αδύνατη. Έγινε τελικά δεχτή η δεύτερη γνώμη και εγκαταλείφθηκε η κατασκευή του τείχους. Απ’ τη στιγμή αυτή όλη την προσοχή τους την έστρεψαν στην οχύρωση του Νησιού. Στα προσβαλλόμενα παράλια κατασκεύασαν χαρακώματα και πυροβολεία (τάπιες). Φρόντισαν ακόμα για την οργάνωση και εξοπλισμό του στρατού, που είχε συνολική δύναμη 3.027 ανδρών. Απ’ αυτούς οι 1.300 ήταν Ψαριανοί, 1.027 μισθοφόροι από διάφορα μέρη της Ελλάδας και 700 πάροικοι. Την στρατιωτική αυτή δύναμη την χώρισαν σε δέκα σώματα (καπετανίες). Κάθε σωματάρχης με την καπετανία του είχε αναλάβει την φύλαξη ορισμένου τμήματος των ακτών του Νησιού. Οι καπετανίες των Ανδρέα Μαυρογιάννη, Αντωνίου Σαρρή και Αναγνώστη Τζώρτζη, προστάτευαν τα βόρεια παράλια από τον όρμο ‘ ‘ Κάναλο, , μέχρι ‘ ‘ Πούντα – Ρούσσου, , και ‘ ‘Κάβο Μαρκάκη, , .
Ο Αντώνιος Κατσιουλιέρης με την καπετανία του έπιασε το ‘ ‘ Φτελιό, , και ο Νικόλαος Αργύρης τον όρμο ‘ ‘ Αρχοντίκι , , και την ομώνυμη γύρω περιοχή.
Ο ναύαρχος του Ψαριανού στόλου Νικόλαος Αποστόλης φύλαγε με τη καπετανία του το τμήμα κοντά στον Άγιο Γεώργιο και ο Νικόλαος Κουζιάς το ‘ ‘Λιμνονάρι, , . Οι δύο αυτές καπετανίες έστειλαν μικρά αποσπάσματα στις ανατολικές βραχώδεις ακτές προς την ‘ ‘ Κοκκινόπουντα, , . Ο Αναγνώστης Δομεστίνης και ο Ιωάννης Καλάρης προστάτευαν τα παράλια από ‘ ‘ Πούντα –Λήμνου , , μέχρι την πόλη και ο Κωνσταντίνος Ζάνης φρουρούσε την πόλη και το ‘ ‘ Παλιόκαστρα , , (Μαύρη Ράχη) .
Οι μισθοφόροι είχαν πάντοτε το φόβο και τη υποψία μήπως σε περίπτωση νίκης των Τούρκων, οι Ψαριανοί φύγουν με τα καράβια και τους εγκαταλείψουν στην τύχη τους. Για το λόγο αυτό απαιτούσαν επίμονα η μάχη να δοθεί μόνο στη στεριά και μάλιστα να πάρουν μέρος και τα πληρώματα των πλοίων. Τόση ήταν η επιμονή των μισθοφόρων στο ζήτημα αυτό ώστε στις 8 Ιουνίου 1824, έγινε γενική συνέλευση στον ναό του Αγίου Νικολάου. Ύστερα από συζήτηση πάρθηκε απόφαση ο πόλεμος με τους τούρκους να γίνει μόνο στην ξηρά σύμφωνα με την απαίτηση των μισθοφόρων. Και για να τους καθησυχάσουν μάλιστα έβγαλαν τα πηδάλια από τα πλοία. Κράτησαν σε ενέργεια μόνον εννέα πυρπολικά. Απ’ αυτά τα τέσσερα, του Κωνσταντίνου Κανάρη, Ανδρέα Βρούλου , Γ. Μανιάτη και Δ. Μαμούνη , έμειναν στο λιμάνι της πόλης έτοιμα για δράση. Τα άλλα πέντε έπιασαν τον όρμο του ‘’Φτελιού, , . Αυτά ήταν του Δημ. Παπανικολή , Κων. Νικόδημου , Γ. Κουτσοδόντη, Νικ. Καλάρη και Νικ. Βρατσάνου .
Τη γενική διεύθυνση του πολέμου είχε η Βουλή και για να παίρνει πληροφορίες και να μεταδίδει εντολές, είχε η Βουλή και για να παίρνει πληροφορίες και να μεταδίδει εντολές, είχε εγκαταστήσει παρατηρητήρια στο λόφο ‘ ‘ Βίγλα , , και στο βουνό ‘ ‘ Τηλέγραφο , , . Ο στρατός στις οχυρωμένες ακτές ήταν πάντα έτοιμος να αντιτάξει αποφασιστική άμυνα στην επίθεση του εχθρού. Και ενώ οι Ψαριανοί βρίσκονταν σε ετοιμότητα πολέμου, καταπλέει στα Ψαρά γαλλικό πολεμικό πλοίο. Μέσα σ’ αυτό ήταν και τρείς Τούρκοι κατάσκοποι.
Ο Γάλλος πλοίαρχος διαβιβάζει στην Βουλή προτάσεις του σουλτάνου και σύσταση του Χορσέφ να εγκαταλείψουν οι Ψαριανοί το Νησί και να το παραδώσουν χωρίς πόλεμο για να μην χυθεί αίμα.
Οι Ψαριανοί, αν και είχαν πληροφορηθεί την καταστροφή της Κάσσου, από τον Αιγυπτιακό στόλο, που είχε γίνει πριν λίγες μέρες ( 8 Ιουνίου 1824) , αν και είχαν επίγνωση του μεγάλου κινδύνου που τους απείλησε, παρ’ όλα αυτά δεν δέχθηκαν τις συστάσεις του Γάλλου πλοιάρχου να εγκαταλείψουν το Νησί τους.
Χωρίς καμιά ελπίδα για βοήθεια και χωρίς καμιά ελπίδα για την ασφάλεια των οικογενειών τους, δε δίστασαν να απορρίψουν τις προτάσεις του σουλτάνου και προτίμησαν τον αγώνα μέχρι θυσίας.
Απάντησαν στον Γάλλο πλοίαρχο ότι θα πολεμήσουν μέχρι τέλους και ότι το αίμα δεν θα χυθεί μόνο ελληνικό. Προτιμούν, είπαν ο πόλεμος να αποτεφρώσει το Νησί τους παρά να το παραδώσουν στους Τούρκους.Αμέσως μετά την απόρριψη των προτάσεων του σουλτάνου και την απόφαση των Ψαριανών να πολεμήσουν, η Βουλή ειδοποιεί την Ελληνική Κυβέρνηση για τον άμεσο κίνδυνο που απειλούσε τα Ψαρά και ζητά να σταλεί αμέσως βοήθεια ο Ελληνικός στόλος.
‘ ‘ . . . Η δε Βουλή των Ψαρών αναγγέλλει εις την Διοίκησιν τον προφανέστατον κίνδυνον της πατρίδος, ένεκα της ακινησίας του Ελληνικού στόλου και ότι ο εχθρός θέλει να εκτελέσει τους θηριώδεις σκοπούς του παραγγέλουσα ότι η έκπλευσις του ελληνικού στόλου θα ματαιώσει τα σχέδια του. . . , , ( Κ.Νικόδημος ΥΠΟΜΝΗΜΑ Τόμος Α’ σελίδα 424 ).
Ο Ελληνικός στόλος όμως δεν έπλευσεν αμέσως σε βοήθεια των Ψαρών. Όταν ύστερα από λίγες μέρες , έφτασε στα Ψαρά δεν πρόλαβε τα γεγονότα. Η καταστροφή και ερήμωση του Νησιού είχε συντελεσθεί.
‘ Η ΜΑΧΗ ΣΤΟΝ ΚΑΝΑΛΟ ΚΑΙ Η ΑΠΟΒΑΣΗ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ ‘ ‘
Οι Ψαριανοί που παρακολουθούν άγρυπνα τα συμβαίνοντα στο Σύγρι, δεν έχουν τώρα καμιά αμφιβολία πως όλες αυτές οι ετοιμασίες των τούρκων προμηνύουν την μεγάλη επίθεση κατά των Ψαρών .
Για τον λόγο αυτό στο Νησί επικρατεί πολεμικός συναγερμός. Όλοι είναι σε κίνηση και όλοι εργάζονται για την άμυνα του Νησιού . Και όσο περνούν οι μέρες τόσο αυξάνει η επαγρύπνηση τους.
Στις 20 Ιουνίου (1824) το παρατηρητήριο από το βουνό ‘ ‘ Τηλέγραφος, , δίνει σήματα ότι ο εχθρικός στόλος βγήκε από το Σίγρι και πλέει με κατεύθυνση τα Ψαρά. Ο στρατός έχει καταλάβει τις θέσεις του και είναι έτοιμος για την απόκρουση της επιδρομής. Η τουρκική αρμάδα με ναύαρχο τον Χορσέφ πασά , ολοένα και πλησιάζει. Στους Ψαριανούς δεν μένει τώρα καμιά αμφιβολία. Οπωσδήποτε τη φορά αυτή στόχος του Χορσέφ είναι τα Ψαρά. Είναι απόγευμα. Η αρμάδα, από 235 μεγάλα και μικρά πλοία παραπλέει τις βόρειες ακτές του Νησιού, φτάνει στον όρμο ‘ ‘ Κάναλο, , και αγκυροβολεί. ́ ́ . . . εμετρήθησαν διακόσια τριάκοντα πέντε μεγάλα και μικρά, εκτός εκείνων όσα ένεκα της αποστάσεως των δεν διεκρίνοντο. Έφερε δ’ ούτως ο πολυάριθμος στόλος του προ πολλού κατά διαταγήν του σουλτάνου συνταχθέντα εις δύο ηπείρους , Ανατολής και Δύσεως , πολυάριθμον στρατό. Ο αριθμός του στρατού τούτου καθώς είχαν πληροφορίας εις Ψαρά ανήρχετο εις είκοσι οκτώ χιλιάδας. Κατευθυνόμενος με την αύραν του βορρά πριν της δύσεως του ήλιου επλησίασεν εις τον ‘ ‘ Κάναλον, , και ήρχισεν η μάχη . .. ( Κ . Νικόδημος ΥΠΟΜΝΗΜΑ Τόμος Α’ σελ. 447 ) Τον ‘ ‘ Κάναλο , διάλεξε ο Χορσέφ για την απόβαση των στρατευμάτων του, γιατί πίστευε πως εκεί θα συναντούσε μικρότερη αντίσταση και θα πετύχαινε ευκολότερα το σκοπό του. Τα τρία σώματα των Ψαριανών, χίλιοι περίπου άνδρες, που φρουρούσαν τον όρμο και τις γύρω ακτές ήταν έτοιμα για μάχη. Είναι γαλήνη. Ο Χορσέφ επιχειρεί αμέσως απόβαση . Εχθρικά πλοιάρια με στρατό κατευθύνονται κιόλας προς την ακτή, ενώ τα μεγάλα εχθρικά αρχίζουν τον κανονιοβολισμό. Ο Μικές Δούκας που έλαβε μέρος στη μάχη αυτή γράφει : ‘ ‘. . . . διότι τότε ήλθε πανστρατιά εις τα Ψαρά. Οθωμανικός στόλος, ο Χορσέφ επί φρεγάτας τίνος και ηγκυροβόλησεν έσωθεν ξέρας απέναντι της κανονιοστοιχίας προς βόρειον μέρος όπου καγώ παρευρέθην. Αρχομένου του πολέμου, δια τωνπυροβόλων, έρριπτε και σφαίρας πλήρεις πυρίτιδος , μύδρων, ήλων και λοιπών.Ερχόμενων δε και στρατιωτών επί λέμβων δι απόβασιν, εφονεύομεν αυτούς δια των τουφεκιών’ ’ ( Μ. Δούκας ΗΜΕΡΗΣΙΑ ΣΥΜΒΑΝΤΑ ΤΗΣ ΑΛΩΣΕΩΣ ΤΩΝ ΨΑΡΩΝ σελ. 50 )
Οι υπερασπιστές του Νησιού, καλά οχυρωμένοι με τα βόλια και τους θερίζουν τους επιδρομείς. Τα εχθρικά πλοιάρια υποχωρούν με νεκρούς και τραυματίες και η πρώτη απόπειρα για απόβαση καταλήγει σε αποτυχία.
Τα τουρκικά πλοιάρια επανέρχονται με νέες δυνάμεις, αλλά και πάλι χωρίς να κατορθώσουν να φτάσουν στην ακτή. Ωστόσο ο Χορσέφ επιμένει παρ’ όλες τις απώλειες που έχει ο στρατός του. Νύχτωσε και η μάχη εξακολουθεί, μετά τα μεσάνυχτα ο εχθρός αναγκάζεται να αποσυρθεί και η μάχη σταματά ‘ ‘ . . . γενομένης δε πεισματόδους μάχης απέτυχεν η απόβασις , ο εχθρός απεσύρθη της μάχης την τρίτην ώραν της νυκτός. . . , , ( Κ. Νικόδημος ΥΠΟΜΝΗΜΑ Τόμος Α’ σελίδα 447).
Οι Ψαριανοί βλέπουν τώρα σημεία βορείου ανέμου και αυτό τους δίνει ελπίδες, γιατί έχουν πεισθεί πως ο εχθρός διαθέτει πολυάριθμο στρατό και μόνο τα κύματα της θάλασσας θα μπορούσαν την άλλη μέρα να ματαιώσουν τα σχέδια του. Με την νυχτερινή διακοπή της μάχης , οι Έλληνες που είχαν χάσει και αυτοί ως τώρα πολλούς πολεμιστές, βρίσκουν καιρό να ξεκουραστούν και να ανασυγκροτηθούν. Επιδιορθώνουν τις βλάβες που έπαθαν τα οχυρά τους απ’ τον κανονιοβολισμό των Τούρκων και πιάσουν πάλι τις θέσεις τους.
Καταλαβαίνουν πως τα ξημερώματα ο Χορσέφ θα επιχειρήσει με περισσότερο πείσμα νέες απόπειρες για απόβαση.
Η νύχτα όμως περνά χωρίς την αναμενόμενη θαλασσοταραχή και οι ελπίδες των υπερασπιστών για βόρειο άνεμο χάνονται.
‘ ‘ . . . αλλά η νύξ κατά δυστυχίαν παρήλθε με γαλήνην, ίσως δια να πληρωθή το πεπρωμένον , περί όρθρον δε βαθύν ο εχθρός ήρχισεν μάχην με γαλήνην. . . . , , (Κ. Νικόδημος ΥΠΟΜΝΗΜΑ Τόμος Α’ Σελίδα 447).
Πριν ακόμα ξημερώσει αρχίζει νέος σφοδρότερος κανονιοβολισμός των οχυρών των Ελλήνων από τα μεγάλα τουρκικά πλοία, ενώ άλλα μικρότερα κατάφορτα με στρατό σπρώχνονται με τη βία τούτη τη φορά προς την ακτή . Όμως και η νέα αυτή απόπειρα του Χορσέφ συντρίβεται από την ηρωική αντίσταση των υπερασπιστών . ́ ́ . . . τα εχθρικά πλοία επυροβολούν και αντεπυροβολούντο από τα κανονιοστάσια, αι δε σφαίραι και τα μισδράλια έπιπτον ως χάλαζα, πεισματοδεστάτη δε έγινε η μάχη ̇ δια να ταχύνη δε την απόβασην ο εχθρός διέταξε τας μεγαλύτερας λέμβους των πολεμικών του πλοίων και περιεφέροντοέξωθεν των πλοιαρίων, σαλουπών και λέμβων, ωθούνται αυτά δια των όπλων , ίνα μη οπισθοδρομώσι. . . , , (Κ. Νικόδημος ΥΠΟΜΝΗΜΑ Τόμος Α’ σελίδα 449).
Τα τουρκικά πλοιάρια επανέρχονται με νέες δυνάμεις, αλλά και πάλι χωρίς αποτέλεσμα. Όλες οι απόπειρες του εχθρού για απόβαση καταλήγουν σε αποτυχία. Οι τούρκοι δεν κατορθώνουν να πατήσουν το Νησί . Οι απώλειες του εχθρού είναι μεγάλες . Ματαία οι Τούρκοι προσπαθούν με σφοδρό κανονιοβολισμό να κάμψουν το ηθικό των Ελλήνων . Οι ηρωικοί υπερασπιστές απτόητοι στις θέσεις τους είναι αποφασισμένοι να πέσουν όλοι στη μάχη. Ο Χορσέφ βρίσκεται σε αμηχανία. Και ενώ στον Κάναλο συνεχίζεται η μάχη μερικά πλοιάρια του εχθρού κατευθύνονται προς τα ανατολικά και ερευνούν τις ακτές. Προσπαθούν να ανακαλύψουν μέρος αφρούρητο και κατάλληλο για απόβαση . Βρίσκουν κατάλληλη την ανατολική πλευρά του Κάβου- Μαρκάκη και ειδοποιούν. Αμέσως καταπλέουν και άλλα εχθρικά πλοιάρια με στρατό και κάνουν απόβαση. Άλλοι Τούρκοι βγήκαν στον Κάβο, στο σημείο ‘ ‘ Σπηλιάς – Πέρασμα , , και άλλοι, οι περισσότεροι , στην αγκάλη του Κάβου, όπου υπάρχει μικρή αμμουδιά και άρχισαν να ανεβαίνουν την απότομη και σχεδόν βραχώδη πλαγιά που λέγεται ‘ ‘ Ερινός , , .
Η μικρή φρουρά των Ελλήνων που φύλαγε εκεί αιφνιδιάζεται και εξουδετερώνεται . Οι περισσότεροι Έλληνες της φρουράς σκοτώνονται και οι Τούρκοι προχωρούν δια ξηράς προς τον ‘ ‘Κάναλο, , όπου αντιστέκονται οι
Έλληνες. ‘ ‘ . . . ενώ δε εξηκολούθη η μάχη πολλά πλοιάρια του εχθρού απεσύρθηκαν, αλλά όλαι του εχθρού αι λέμβοι κατεσκόπευαν το ανατολικόν μέρος του Κάβου του Μαρκάκη και έυρον την αγκάλην του ανατολικού μέρους δι’ απόβασιν επιτηδείαν. Από το παράλιον της αγκάλης έως άνωθεν σχηματίζεται βράχος ουχί απότομος αλλ’ η ανάβασις του βράχου τούτου είναι δύσκολος ̇ διότι δια να ανεβή τις αυτού άοπλος χρειάζεται μόχθος και τρία τέταρτα της ώρας ̇ τοιαύτη είναι αγκάλη. Ονομάζεται δε ‘ ‘ Ερινός, , . (Κ. Νικόδημος ΥΠΟΜΝΗΜΑ Τόμος Α’ σελίδα 449).
Οι Έλληνες που μάχονται στην Κάναλο κυκλώνονται. Βρίσκονται έξαφνα μεταξύ δύο πυρών. Χτυπιούνται από στεριά και θάλασσα και αναγκάζονται να κάμουν διμέτωπο αγώνα. Οι Έλληνες αμύνονται ηρωικά. Ο κλοιός όμως των Τούρκων όλο και περισφίγγεται. Οι λίγοι υπερασπιστές περικυκλωμένοι στα μικρά οχυρά τους μάχονται με ηρωισμό και η μάχη γίνεται φονική. Τα πυρπολικά που ήταν στον όρμο του Φτελιού βγαίνουν αμέσως στα πανιά με αντίθετο άνεμο, χωρίς όμως να μπορέσουν να δώσουν βοήθεια. Ο Μικές Δούκας που έλαβε μέρος και τραυματίστηκε στη μάχη αυτή γράφει: ‘ ‘ . . . τότε πληγωθείς καγώ κατά την αριστεράν χείρα και επί του αριστερού μηρούερρίφθην αίφνης κατά της γης. Ευρεθέντος δε τίνος συγγενούς μου με εφόρτωσεν επ’ αυτού και ήλθον εις την χώραν. . . . , , ( Μ. Δούκας ΗΜΕΡΗΣΙΑ ΣΥΜΒΑΝΤΑ σελίδα 50).
Η ηρωική άμυνα των Ελλήνων κάμπτεται μπροστά στις υπέρτατες δυνάμεις του εχθρού . Οι περισσότεροι από τους ηρωικούς υπερασπιστές πέφτουν νεκροί μαζί με τον σωματάρχη τους Ανέστη Τζώρτζη. Τώρα αρχίζει να πνέει βόρειος άνεμος αλλά είναι πλέον αργά, Οι Τούρκοι πραγματοποιούν απόβαση, περικυκλώνουν τα μικρά οχυρά και αρχίζουν πεισματώδη και φονική μάχη.
Για την μάχη αυτή στον Κάναλο γράφει ο Γάλλος ναύαρχος ΓΚΡΑΒΙΕΡ : ‘‘ . . . επιτιθέμενοι και αμυνόμενοι ερρίφθησαν πάντες αναμίξ προς μικρό τι πυροβολείο. Αρξάμενος ενταύθα ο αγών κατέστη λυσσώδης μετά μικρόν ̇ επί τέταρτον και πλέον αι σημαίαι τουρκική και ελληνική εφαίνοντο κυματίζουσαι ομού επί του οχυρώματος. Τέλος η ελληνική εξηφανίσθη ̇ η δε τουρκική εκυμάτιζε μόνη. . . , , (ΓΚΡΑΒΙΕΡ ‘ ‘ ΥΠΕΡ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΑΓΩΝΟΣ’ ’ Μετάφραση Κ. ΡΆΔΟΥ ΣΕΛΊΔΑ 141).
Όσοι από τους Έλληνες απόμειναν ζωντανοί ρίχνονται με τα σπαθιά. Σκοτώνοντας Τούρκους ανοίγουν δρόμο και υποχωρούν προς το Φτελιό. Ο εχθρός κερδίζει τον Κάναλο και βγάζει συνέχεια στρατό. Οι Τούρκοι ακολουθούν τους υποχωρούντες Έλληνες. Η τοποθεσία εδώ ονομάζεται ‘ ‘ Ξερόκαμπος, , . Το έδαφος είναι ομαλό με μικρή ανωφέρεια που καταλήγει στα χαμηλά και γυμνά υψώματα του Φτελιού όπου υπάρχουν αχυρώματα και στρατώνας. Είναι η δεύτερη και τελευταία γραμμή αντίστασης των Ελλήνων. Η Βουλή με θλίψη πληροφορείται την απόβαση των Τούρκων. Όλοι αντιλαμβάνονται τον άμεσο κίνδυνο που απειλεί τα Ψαρά . Αν οι Τούρκοι περάσουν το Φτελιό, η πόλη είναι χαμένη. Σύγχυση και αγωνία κατέχει τον άμαχο πληθυσμό. Η Βουλή δίνει αμέσως διαταγή στους σωματάρχες Αγίου Γεωργίου, Λιμνοναρίων και Λίμνου να σπεύσουν με τις διαθέσιμες δυνάμεις τους σε βοήθεια των Ελλήνων που μάχονται στο Φτελιό.
‘ ‘ Η ΜΑΧΗ ΣΤΟ ΦΤΕΛΙΟ’ ’
Στα υψώματα του Φτελιού και προπαντός στον αυχένα ‘ ‘ Αρβανίτη τα Καλύβια,, οι μικρές δυνάμεις των Ελλήνων πολεμιστών έχουν πιάσει τα χαρακώματα για την αποφασιστική αναμέτρηση με τα πολυάριθμα στρατεύματα του εχθρού. Εδώ οι Έλληνες υπερασπιστές είναι αποφασισμένοι να πολεμήσουν χωρίς καμιά υποχώρηση γιατί ξέρουν πως αν πέσει το Φτελιό ο δρόμος προς την πόλη μένει ελεύθερος για τους Τούρκους επιδρομείς.Και ενώ ο Χορσέφ βγάζει στον Κάναλο συνέχεια στρατό τα πρώτα εχθρικά τμήματα φτάνουν στο Φτελιό, ορμούν στα χαρακώματα και η μάχη αρχίζει. ‘ ‘ . . . οι Τούρκοι έχοντες ελευθέραν την απόβασιν, απεβιβάσθηκαν πολλοί, άλλοι δε εμάχοντο εις Κάναλον και κατά την Πούντα του Ρούσσου ̇ το δε πλείστον μέρος του Οθωμανικού διηυθύνθη κατά της Πόλεως ̇ φθάσαντες εις Φτελιό μέρος εξ αυτών επέπεσαν εις την ευρισκόμενην εκεί φυλακήν και άλλοι διηυθύνθησαν κατά της πόλεως. Οι εις Φτελιό Έλληνες , θεωρούντες τους εχθρούς ήρχισαν μάχην φονικοτάτην. . . . , , (Κ. Νικόδημος ΥΠΟΜΝΗΜΑ Τόμος Α’ σελίδα 450)
Τρεις φορές αποκρούουν οι Έλληνες τις αλλεπάλληλες επιθέσεις των Τούρκων και τους προξενούν βαρύτατες απώλειες . Δεν μπορούν όμως να χρησιμοποιήσουν τα κανόνια γιατί τα πυροβολεία ήταν κατασκευασμένα κατά τέτοιο τρόπο που να ασφαλίζουν μόνο τα παράλια του Νησιού. Σε λίγο φτάνει στο Φτελιό το κύριο σώμα του εχθρού από χιλιάδες Τούρκους. Οι λίγοι ήρωες του Φτελιού δεν δειλιάζουν μπροστά στον όγκο των τουρκικών στρατευμάτων. Οι σωματάρχες Αντώνιος Σαρρής, Αντώνιος Κατσουλέρης και Ανδρέας Μαυρογιάννης δίνουν τις τελευταίες οδηγίες και όλοι τους αποφασίζουν να συνταχθούν μέχρι τέλους και να πέσουν στην μάχη. Τα τουρκικά στρατεύματα με την ασύγκριτη υπεροχή τους σε αριθμό προσπαθούν με συνεχείς επιθέσεις να κάμψουν την αντίσταση των Ελλήνων. Ορμούν σε αλλεπάλληλα κύματα και προκαλούν με τον όγκο τους αφάνταστη πίεση στους λίγους, αλλά γενναίους υπερασπιστές, αδιαφορώντας για τις τεράστιες απώλειες τους. Οι υπερασπιστές μάχονται με ηρωισμό και είναι αποφασισμένοι να μην υποχωρήσουν. Άνισος όμως ο αγώνας. Οι αμυνόμενοι ολοένα και λιγοστεύουν ενώ νέα τμήματα τουρκικού στρατού καταφθάνουν συνέχεια από τον Κάναλο και παίρνουν μέρος στην μάχη.
Οι Τούρκοι πιάνουν τα γύρω υψώματα και η μάχη για πολλή ώρα γίνεται φονική ‘ ‘ . . . . τρίς εφώρμησαν οι Τούρκοι και απεκρούσθησαν ̇ πολλαπλασιασθέντες οι εχθροί κατέλαβον τας ένθεν υψυλωτέρας θέσεις και έβαλον τους Έλληνες υπό τους πόδας των. . . , , (Κ. Νικόδημος ΥΠΟΜΝΗΜΑ Τόμος Α’ σελίδα 451).
Οι λίγοι Έλληνες που απόμειναν ζωντανοί αποσύρονται και οχυρώνονται στο μικρό στρατώνα αποφασισμένοι να παλέψουν μέχρι την τελευταία τους πνοή. ‘ ‘ . . . πολεμούμενοι οι Έλληνες πανταχόθεν περιωρίσθησαν εις τον στρατώνα και εμάχοντο. Περικυκλώσαντες τον στρατώνα οι Οθωμανοί εφώρμησαν εντός αυτού και συνεπλάκησαν. Τότε οι Έλληνες μη έχοντας ελπίδα τινα σωτηρίας έθεσαν πυρ εις την πυριταποθήκην και εγένετο παρανάλωμα του πυρός οι μάρτυρες της ελευθερίας μετά των Τούρκων. . . , , (Κ. Νικόδημος ΥΠΟΜΝΗΜΑ Τόμος Α’ σελίδα 451).
Αφού πολέμησαν σαν πραγματικοί ήρωες έπεσαν στην μάχη. Νεκροί και οι τρείς σωματάρχες τους. Μαζί τους έπεσε και το Φτελιό, η τελευταία αξιόλογη γραμμή αντίστασης. Με την πτώση του Φτελιού ο πόλεμος έχει πια κριθεί. Τίποτε δε μπορούσε τώρα να ανακόψει την πορεία των Τούρκων προς την πόλη. Το παρατηρητήριο από το ύψωμα της Βίγλας βλέπει έξαφνα τον όγκο των τουρκικών στρατευμάτων να κατηφορίζει από τα υψώματα του Φτελιού προς το Αρχοντίκι, με κατεύθυνση την πόλη και ειδοποιούν αμέσως την Βουλή.
Μέσα στην πόλη ο άμαχος πληθυσμός που πληροφορείται τα γεγονότα βρίσκεται σε αναστάτωση και αμηχανία. Ο κίνδυνος για όλους πλησιάζει. Δρόμος διαφυγής και σωτηρίας δεν υπάρχει. Τα πλοία, η μόνη τους ελπίδα, είναι χωρίς πηδάλια και τα περισσότερα βγαλμένα στη στεριά.
‘ ‘ ΑΠΕΓΝΩΣΜΕΝΗ ΑΜΥΝΑ ΣΤΟ ΑΡΧΟΝΤΙΚΙ’ ’
Μετά την πτώση του Φτελιού ενωμένα τα τουρκικά στρατεύματα προχωρούν προς την πόλη και χωρίς σοβαρή αντίσταση φτάνουν στο Αρχοντίκι. Κοντά στο Άγιο Δημήτριο οι Τούρκοι συμπλέκονται με τα σώματα που είχαν σπεύσει σε βοήθεια. Εδώ οι Έλληνες , που είχαν στο μεταξύ σχηματίσει την τελευταία πρόχειρη γραμμή αντίστασης, προσπαθούν με την ηρωική τους άμυνα να ανακόψουν την προέλαση του εχθρού.
Αρχίζει και εδώ η μάχη με πείσμα. Χιλιάδες όμως οι Τούρκοι και το έδαφος ομαλό και γυμνό δεν προσφέρεται για αποτελεσματική άμυνα. Είναι η τελευταία απεγνωσμένη αντίσταση κατά των Τούρκων και οι Έλληνες μάχονται με ηρωισμό και αυτοθυσία. Την ηρωική αυτή μάχη παρακολουθούν από μικρή απόσταση και οι φρουρές των νησίδων ‘ ‘Αί Νικολάκι, , και ‘ ‘Δασκαλιό, , που με αγωνία βλέπουν την προέλαση των Τούρκων προς την πόλη. ́ ́ . . . οι δε διευθυνόμενοι προς την πόλην Οθωμανοί απήντησαν καθ’ οδόν εις τον Άγιον Δημήτριον τα πεμπόμενα σώματα δια βοήθειαν εις Κάναλον και συνεπλάκησαν. Απείχον δε οι εχθροί της πόλεως σχεδόν μίαν ώραν κατά το διάστημα της οποίας μάχη και θάνατος πολύς εγένετο . . . , , (Κ. Νικόδημος ΥΠΟΜΝΗΜΑ Τόμος Α’ σελίδα 451).
Ο άνισος αγώνας έχει κριθεί πλέον. Η άμυνα των Ελλήνων είχε καμφθεί οριστικά. Οι μικρές και ασήμαντες ελληνικές δυνάμεις δεν ήταν ποτέ δυνατό να αναχαιτήσουν το χείμαρρο των τουρκικών στρατευμάτων. Και αφού κάμφθηκε και η τελευταία αυτή αντίσταση, ο εχθρός, με μικρές παρενοχλήσεις από ένοπλα τμήματα των Ελλήνων, προχωρεί προς την πόλη. Στο ύψωμα της Βίγλας λίγοι Έλληνες προβάλλουν την τελευταία αντίσταση. Κάθε άμυνα όμως είναι πια καταδικασμένη. Τα στρατεύματα του εχθρού χωρισμένα σε τρεις φάλαγγες προχωρούν για να κυκλώσουν την πόλη. Οι ελληνικές φρουρές των μικρών νησίδων ́ ́ Αί Νικολάκι, , και ́ ́Δασκαλιό, , παρακολουθούν με κομμένη αναπνοή την προέλαση των τουρκικών στρατευμάτων προς την πόλη και αγωνιούν για την τύχη των οικογενειών τους και όλων των αμάχων. Το ύψωμα ‘ ‘Βίλλα’ ’ κρύβει από τα μάτια τους την πόλη και την τραγωδία που αρχίζει. Όμως καμιά αμφιβολία δεν έχουν για το μοιραίο τέλος της πόλης και τη μεγάλη συμφορά που περιμένει τον άμαχο πληθυσμό.
‘ ‘ Η ΕΙΣΟΔΟΣ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΚΑΙ Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ’ ’
Οι τρείς φάλαγγες των τουρκικών στρατευμάτων παρακάμπτουν το ύψωμα της Βίγλας και προχωρούν για να κυκλώσουν την πόλη. Οι μικρές ομάδες των Ελλήνων πολεμιστών που προβάλλουν την ύστατη αντίσταση δεν είναι δυνατό να ανακόψουν την προέλαση των Τούρκων και να αποτρέψουν την είσοδο τους στην πόλη. Και ενώ ο άμαχος πληθυσμός βρίσκεται σε πλήρη σύγχυση περνά στιγμές αγωνίας και τρόμου , φάνηκαν κιόλας στους γύρω λόφους τα πρώτα εχθρικά τμήματα και κατηφορίζουν τρέχοντας ‘ ‘ . . . πλησιάζοντας οι Τούρκοι
εις την πόλην εισήλθον δια του λόφου του Στραβογιώργη ο μύλος και οι άλλοι δια του λόφου της Μπαλαμπανίας και δια του δρόμου του Στάθη το Μνήμα και της Αγίας Παρασκευής . Οι ερχόμενοι από του Στάθη το Μνήμα και της Αγίας Παρασκευής ευρόντες αντίστασιν εσταμάτησαν, οι δε από τους λόφους κατέβησαν εις την πόλιν ̇ εδώ ευρόντες αντίστασιν εμάχοντο, , (Κ. Νικόδημος ΥΠΟΜΝΗΜΑ Τόμος Α’ σελίδα 452).
Τα τουρκικά στρατεύματα φανατισμένα από την ηρωική αντίσταση που συνάντησαν και από τις μεγάλες απώλειες που είχαν μέχρι τώρα, ξεσπούν στον άμαχο πληθυσμό και αρχίζουν με μανία το έργο της σφαγής και της καταστροφής. Σκορπούν μέσα στην πόλη με πρωτοφανή αγριότητα τη φωτιά και το θάνατο . Πρώτος δίνει το παράδειγμα της βαρβαρότητας ο αρχηγός των εχθρικών στρατευμάτων ξηράς τουρκαλβανός Πανούσης.
Οι άμαχοι τρέχουν μέσα στην πόλη χωρίς ελπίδα σωτηρίας. Σκηνές τρόμου και φρίκης που δεν μπορεί να συλλάβει ο νους, αλλά εδώ ας παραθέσουμε την περιγραφή που επιχειρεί ο Νικόδημος ́ ́. . . συγχρόνως δε κλαυθμηρά και γοερά βοή γυναικών και παίδων εξερχόμενη εκ της πόλεως εκάλυπτε τον κρότον των τουφεκιών . . . , , (Κ. Νικόδημος ΥΠΟΜΝΗΜΑ Τόμος Α’ σελίδα 452).
Τα γυναικόπαιδα τρέχουν κατά την προκυμαία για να βρουν σωτηρία στα πλοία. Μικρά τμήματα Ελλήνων πολεμιστών μάχονται μέσα στην πόλη με τους Τούρκους που όλο και προχωρούν προς την προκυμαία ερημώνοντας τα πάντα. Ο πρόξενος της Ρωσίας Γεώργιος Κομνηνός, που είχε συγκεντρώσει στο σπίτι του πολλά γυναικόπαιδα, ύψωσε τη Ρώσικη σημαία με την ελπίδα να τα σώσει.Στους Τούρκους που περικύκλωσαν το σπίτι του, ο πρόξενος δηλώνει την ιδιότητα του, αυτοί όμως χωρίς κανένα δισταγμό, τον σκοτώνουν επί τόπου την ίδια στιγμή. Από τους συγκεντρωμένους άλλους σκότωσαν και άλλους αιχμαλώτισαν.
Στο μεταξύ στην αποβάθρα ένα πλήθος από γυναικόπαιδα συνωθείται σε μια αγωνιώδη και απεγνωσμένη προσπάθεια να αναχωρήσει με τα πλοία. Γράφει ο Νικόδημος ́ ́. . . οι Τούρκοι πλησιασάντες εις την πόλιν, ότι μέρος εκυρίευον το επυρπόλουν, επλησίασαν δε ήδη μέχρι του παράλιου μαχόμενοι προς τους Έλληνες.Εις το παράλιον παιδία, γυναίκες και άνδρες ανέβαινον εις τις λέμβους και τα πλοία άνευ πηδάλιων ίνα σωθώσιν ̇ πολλαί δε γυναίκες μη θέλουσαι να πέσωσιν αιχμάλωται, ερίπτοντο εις την θάλασσα και επνίγοντο ομού μετά των τέκνων των ̇ άλλο δε πλήθος δια να σωθή. . . , , (ΥΠΟΜΝΗΜΑ Τόμος Α’ σελίδα 453).
Και ενώ μέσα στην πόλη συνεχίζοταν η μάχη, πολλά Ψαριανά πλοία αναχωρούσαν με γυναικόπαιδα για τα νησιά των Κυκλάδων. Ο τουρκικός στόλος, που στο μεταξύ είχε καταπλεύσει στο λιμάνι, αρχίζει αμέσως την
καταδίωξη των Ψαριανών που αναχωρούν με τα πλοία από την πόλη. Από τα καταδιωκόμενα Ψαριανά πλοία άλλα με διάφορα τεχνάσματα ξεγελούν τους Τούρκους και κατορθώνουν να διαφύγουν και να σωθούν, άλλα
αιχμαλωτίζονται και άλλα για να μην πέσουν με τα γυναικόπαιδα στα χέρια των Τούρκων αυτοβυθίζονται. Ο Γάλλος ναύαρχος ΓΚΡΑΒΙΕΡ γράφει: ́ ́. . . του ανέμου εντούτοις πνεύσαντος βορειοδυτικώς, ο καπετάν πασάς διέταξε τα μονόκροτα αυτού και τας κορβέσας, ίνα παρακάμπτοντα την αρκτών της νήσου άκραν εισδύσωσιν εις το στενόν των Αντιψάρων. Έμφοβος γενόμενος ο πληθυσμός παρέσυρε προς τον λιμένα τους στρατιώτας θέλοντας να υπεραμυνθώσιν ακόμη αυτού. Δέκα ή δώδεκα πάρωντες κατάφορτοι φευγόντων, μόλις αναχθέντες προσεβλήχθησαν υπό των φορτηγών και κορβετών της πρωτοπορείας κατεδιώχθησαν και κατεπυροβολήθησαν εκ του σύνεγγυς. Παρών ορμητικώς υπό δύο μονοκρότων διωκόμενος και τον έσχατον κινδύνεύον κίνδυνον εσώθη δια του στρατηγήματος, όπερ καταδικνύει μέχρι ποίου βαθμού οι Τούρκοι είχον εθίσει τους πολέμιους αυτών να υπολογίζωσιν επί της απλότητος των. Ο παρών εκαλύφθη αιφνιδίως υπό πυκνοτάτου καπνού. Πυρπολικό! Εφώνησαν οι Τούρκοι πλοίαρχοι και παραχρήμα ανακρούσαντες πρύμναν έφευγον πάσαις δυνάμεσι το ανυπερθέτως μέλλον ν’ ανατιναχθεί εις τον αέρα πλοίον. Αφ’ ής όμως οι Έλληνες ναύτες είδον μακρυνθέντας τους διώκτας αυτών κατέστειλαν το τοσούτον επικαίρως αναφθέν πύρ και εξηκολούθησαν ταχείς τον πλούν αυτών. . . , , GRAVIERE :(Μετάφρασις Κ. Ράδου σελίδα 141).
Το πλοίο του Ιωάν. Κουτέπα για να μην πέσει στα χέρια των Τούρκων αυτοβυθίστηκε και όλοι όσοι ήταν μέσα βρήκαν τον θάνατο. Το ίδιο συνέβη και με το πλοίο του Δ. Λένου. Τραγικότατη όμως υπήρξε η μοίρα για όλους εκείνους τους Έλληνες που δεν κατόρθωσαν να φεύγουν με τα πλοία και έπεσαν ζωντανοί στα χέρια Τούρκων. Όλοι αυτοί βρήκαν μαρτυρικό θάνατο. Γράφει σχετικά ο Γάλλος Γκραβιέρ, ́ ́ . . .ελάχιστοι των κατοίκων εύρον θέσιν επί των πρώτων τούτων πλοίων ̇ δια δε τους μη δυνηθέντας να καταλίπωσιν επί την ακτήν των Ψαρών, η θάλασσα δεν παρείχεν αυτοίς πλέον διέξοδον αλλά μόνον εκλογήν θανάτου. Αγόμενος υπό του βορείου ανέμου ο στόλος του Χορσέφ κατελάμβανε το στενόν των Αντιψάρων και εκύκλον τν πόλιν. Πλήθος μικρών νέων και άνευ καταστρώματος πλοίων πανταχώθεν απεπειρώντο να διαπελύσωσιν, ενώ τα τουρκικά πλοία κατεπυροβολούν ανηλεώς τους φεύγοντας, αι λέμβοι εδιώκουν αυτούς και αρναούτοι μεθύοντες εκ του ρέοντος αίματος, επήδων από λέμβον εις λέμβον σφάζοντες πάντας τους δυστυχείς όσων εφείσθησαν αι σφαίραι. Τα ύδατα του λιμένος εν μικρώ εβάφησαν ερυθρά και ο κυβερνήτης της ‘ ‘ ΙΣΙΔΟΣ’ ’ (Γαλλικού πολεμικού πλοίου), ηρίσθησε πλέων, εν εκτάσει εκατόν είκοσι μόνον μέτρων, τριάκοντα πτώματα γυναικών και παίδων. . . , , GRAVIERE ‘ ‘ ΥΠΕΡ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΑΓΩΝΟΣ’ ’(Μετάφραση Κ. Ράδου σελίδα 142).
Πολλοί όμως υπήρξαν και οι Έλληνες εκείνοι που κατά την ώραν της μάχης αψήφησαν τον θάνατο και πολέμησαν με ηρωισμό και αυτοθυσία μέσα στην πόλη . Όσοι από τους Έλληνες δεν κατόρθωσαν να φύγουν με τα πλοία και σώθηκαν από την αιχμαλωσία κατά την σφαγή, καταδιωκόμενοι από τους Τούρκους, ανέβηκαν τρέχοντας στο Παλιόκαστρο και κλείστηκαν στο μικρό φρούριο της Μαύρης Ράχης . Είναι το τελευταίο οχυρό και όλοι είναι αποφασισμένοι και προετοιμασμένοι για την υπέρτατη θυσία. Η μικρή χερσόνησος της Μαύρης Ράχης βάλλεται από στεριά και θάλασσα. Τώρα εκτός από το Παλιόκαστρο , το μικρό αυτό φρούριο της Μαύρης Ράχης, ολόκληρο το Νησί κατέχεται από τα τουρκικά στρατεύματα. Και η πόλη, κάτω απ’ την Μαύρη Ράχη , έρημη απ’ τους κατοίκους της, έχει παραδοθεί στις φλόγες.
‘ ‘ ΤΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ ΤΗΣ ΜΑΥΡΗΣ ΡΑΧΗ’ ’
Η πόλη των Ψαρών ήταν τώρα στα χέρια των Τούρκων. Μέσα σ’ αυτήν κανένας Έλληνας ζωντανός. Όσοι από τους άμαχους πρόλαβαν έφυγαν με τα πλοία. Οι υπόλοιποι σκοτώθηκαν , ή πνίγηκαν, ή πιάστηκαν αιχμάλωτοι . Πεντακόσιοι περίπου Ψαριανοί και ανάμεσα σ’ αυτούς μόνον εκατόν πενήντα πολεμιστές ,έτρεξαν στο Παλιόκαστρο (Μαύρη Ράχη) και κλείστηκαν στο μικρό φρούριο αποφασισμένοι να πέσουν πολεμώντας και να παραδοθούν. ‘ ‘ . . . οι εις το Παλιόκαστρον, ευρισκόμενοι ήσαν ογδοήκοντα πέντε περίπου και οι απλαρχηγοί Ράδος και Άγγελος με τεσσαράκοντα πέντε στρατιώτας. Την δε νύκτα προσήλθον έτεροι δέκα Ψαριανοί και έως δέκα πάροικοι και στρατιώται. .. , , ( Κ. Νικόδημος ΥΠΟΜΝΗΜΑ Τόμος Α’ σελίδα 455).
Το παλιόκαστρο (Μαύρη Ράχη) είναι μια μικρή σχεδόν βραχώδης χερσόνησος όπου υπήρχε μικρό τείχος με πυροβολεία (τάπιες). Μέσα στο φρούριο, εκτός από το δισυπόστατο ναό του Αγίου Ιωάννου και Αγίας Άννης, υπήρξαν και μπαρουταποθήκες. Για τον Χορσέφ η μάχη δεν είχε τελειώσει. Έπρεπε να πέσει και το μικρό φρούριο της Μαύρης Ράχης, να εκλείψει και η τελευταία αυτή αντίσταση των Ελλήνων και μάλιστα την ίδια μέρα και πρωτού να δύσει ο ήλιος. Με διαταγή του Χορσέφ αρχίζει κανονιοβολισμό του φρουρίου από στεριά και θάλασσα και αμέσως τουρκικά στρατεύματα επιχειρούν την πρώτη έφοδο για την εκπόρθηση του φρουρίου. ́ ́. . . Άμα τα στρατεύματα απήλθον ίνα το κυριεύσωσιν οι εν τω κανονοστασίω Έλληνες μετέφεραν τα ελαφρότερα κανόνια εις την αρκτική πλευράν του κανονοστασίου, έκτισαν την θύραν και
ήρξατο η μάχη. Επυροβόλουν δε κατά του κανονοστασίου και τα εις τον λιμένα ηγκυροβολημένα εχθρικά της γραμμής πλοία, τα εις Πούντα και εις Λιμνονάρι και από το κανονοστάσιον του Αγίου Νικολάου, το οποίον, έβλαπτε πολύ το Παλαιόκαστρον . . . , , (Κ. Νικόδημος Τόμος Α’ σελίδα 454).
Η πρώτη αυτή έφοδος των Τούρκων για την κατάληψη του φρουρίου μένει χωρίς αποτέλεσμα. Οι γενναίοι υπερασπιστές αντιστέκονται σθεναρά και αποκρούουν την εχθρική επίθεση. ́ ́. . . Οι δε Τούρκοι όρμησαν ίνα το κυριεύσωσι δι’ εφόδου , αλλά η γενναία αντίστασις των Ελλήνων εματαίωσε τους σκοπούς των και οπισθοχώρησαν. . . , , (Κ.Νικόδημος ΥΠΟΜΝΗΜΑ Τόμος Α’ σελίδα 454).
Οι αλλεπάλληλες επιθέσεις των Τούρκων συνεχίστηκαν όλη την ημέρα χωρίς να φέρουν κανένα αποτέλεσμα. Μόλις νύχτωσε οι έφοδοι του εχθρού σταμάτησαν. Οι υπερασπιστές του φρουρίου κατεβάζουν τότε κρυφά απ’ το βράχο στην παραλία τα γυναικόπαιδα που είχαν μαζί τους και τα διώχνουν με το πλοίο του Ανέστη Τζώρτζη που ήταν εγκαταλειμμένο στην παραλία, κάτω από το Παλιόκαστρο, χωρίς έρμα και πηδάλιο. Τα γυναικόπαιδα συνοδεύουν ο Ιωάννης Μετσάτσος και τρείς πάροικοι. Το πλοίο , αν και καταδιώκεται από εχθρική λέμβο, κατορθώνει να διαφύγει μέσα στο σκοτάδι και να συνεχίσει την πορεία του για τα νησιά των Κυκλάδων. Οι αρχηγοί του φρουρίου που συνόδεψαν τα γυναικόπαιδα ίσαμε την παραλία και τα αποχαιρέτησαν για τελευταία φορά, ανεβαίνουν πάλι στο κάστρο βέβαιοι για το μοιραίο τέλος που τους περιμένει. Αμέσως ύστερα, πρόκριτοι και οπλαρχηγοί του φρουρίου, μαζί με τον πρόεδρο της Βουλής των Ψαρών Δημήτριο Βρατσάνο, συγκεντρώνονται στον ναό του Αγίου Ιωάννου για να πάρουν αποφάσεις. Γράφει ο Νικόδημος ́ ́. . . προβλέποντες ότι επιούσαν οι Τούρκοι θα κινηθούν πανστρατιά κατ’ αυτών , συνήλθον εις συμβούλιον εις τον ναόν του Αγίου Ιωάννου Δημήτριος Γ. Χ Κοτζιάς, ο Ανδρέας Μοναρχίδης, Αλέξανδρος Μαμούνης , Αντώνιος Βρατσάνος, Ιωάννης Σίδερος, ο γέρων Δημήτριος Βρατσάνος και οι οπλαρχηγοί Ράδος και Άγγελος. . . , Ο Δημήτριος Κοτζιάς επρότεινε να μην καούν και υπάγουν θράσιοι, αλλά να πολεμήσουν στήθος με στήθος και να πέσουν μαχόμενοι, εις δε την πυριταποθήκην να συναθροισθώσιν όλα τα γυναικόπαιδα και εκεί να είναι εις έτοιμος, όστις όταν ίδη τους Τούρκους εντός του κανονοστασίου σπεύδοντας να αιχμαλωτίσουν αυτά, να θέση πύρ , εις την πυριταποθήκη. Την γνώμην αυτήν παρεδέχθηκαν όλοι και παρασκευάσθησαν . Το δε πυρ εις την πυριταποθήκην απεφασίσθη να το βάλη ο Αντώνης Βρατσάνος . . . (γιος του προέδρου της Βουλής), , (Κ.Νικόδημος ΥΠΟΜΝΗΜΑ Τόμος Α’ σελίδα 455).
Πρωτού ακόμη να ξημερώσει άρχισαν πάλι οι επιθέσεις του εχθρού. Στην έφοδο παίρνουν τώρα μέρος και διαλεχτά πληρώματα των πλοίων και το επόμενο σώμα της οπισθοφυλακής. Η διαταγή του Χορσέφ τη φορά αυτή ήταν ρητή. Καμιά οπισθοχώρηση. Το φρούριο έπρεπε οπωσδήποτε να καταληφθεί. ́ ́ . . . το σώμα απήλθεν και η μάχη ήρχισε πεισματοδεστάτη ̇ ενώ δε επυροβολείτο το κανονοστάσιον και από τα ηγκυροβολημένα πλοία και από το κανονοστάσιο του Αγίου Νικολάου όπερ έβλαπτον επαισθητώς. Οι Τούρκοι τρις αφορμώσι και αποτυγχάνουσιν ̇ η δε οπισθοφυλακή ωθεί αυτούς εις τα εμπρόσθεν δια των όπλων ̇εφορμά και αύθις το πλήθος κατά του κανονοστασίου, οι δε διευθέται των πυροβόλων εθραύθησαν, η δε έφοδος των Τούρκων επιτυγχάνει και συνεπλάκησαν οι Έλληνες μετά των Τούρκων χείρας με χείρας , , (Κ.Νικόδημος ΥΠΟΜΝΗΜΑ Τόμος Α’ σελίδα 455).
Τώρα έπαψαν τα όπλα. Αρχίζει μάχη στήθος με στήθος. Χιλιάδες οι εχθροί, ελάχιστοι οι ήρωες του φρουρίου. Μάχονται μέχρι την τελευταία τους πνοή σκοτώνοντας Τούρκους και πέφτει ένας – ένας με το γιαταγάνι στο χέρι. Νέα κύματα Τούρκων γεμίζουν το μικρό κάστρο και ορμούν προς την μπαρουτοθήκη που βρίσκονται συγκεντρωμένα γυναικόπαιδα . Και τότε ο Αντώνιος Βρατσάνος εκτελεί το χρέος που είχεν αναλάβει. ́ ́. . . Ότε δε όρμησαν οι Τούρκοι εις την πυριταποθήκη την εύρον αυτήν περικυκλωμένην από παιδιά και γυναίκας, αίτινες δακρυρροούσαι εφώναζον ότι προτιμώσι να καούν, παρά να πέσωσιν εις χείρας των Τούρκων ̇ έθεσε δε τότε ο Βρατσάνος το πυρ και η εκπυρσοκρότησις κατέθραυσε πολλούς Τούρκους ομού με τους μάρτυρας της ελευθερίας.Συγχρόνως ετέθη και εις την μικράν πυριταποθήκην το πυρ υπό του αρχειοφύλακος του κανονοστασίου εκσφενδόνισαν ουχί ολίγους Τούρκους. Σιδερή,η δε εκπυρσοκρότησις Εκ των ευρισκόμενων εις το Παλιόκαστρον ανδρών ουδείς εσώθη ει μη γυναίκες τίνες αίτινες αιχμαλωτισθώσαι και μετά ταύτα ελευθερωθείσαι διηγούντο τα του Παλιοκάστρου . . . , , (Κ.Νικόδημος ΥΠΟΜΝΗΜΑ Τόμος Α’ σελίδα 455).
Ο Γάλλος ναύαρχος GRAVIERE γράφει σχετικά με την άμυνα των ηρώων και την ανατίναξη του φρουρίου της Μαύρης Ράχης : ́ ́. . . τετρακόσιοι Έλληνες υπό αθλίου περιβόλου προασπιζόμενοι ανθίσταντο κατά εξακισχιλίων και πλέον Τούρκων . . . , , Περί την έκτην και ημίσιαν εσπερινήν, φοβερά εγείρεται βοή , οι Τούρκοι πανταχόθεν κυκλώσαντες ανέρχονται το λόφον. Τα εξωτερικά χαρακώματα περιπίπτουσιν εις χείρας των. . . φοβερά έκρηξις έσεισε το στερέωμα ̇ το φρούριον, οι υπερασπίσαντες αυτό ήρωες, ο εισβαλών εις αυτό πολέμιος, τα πάντα ανετινάχθησαν εις μυρια τεμάχη. Οι Ψαριανοί ετήρησαν τον λόγον των, ουδείς αυτών προέδωκε τον υπέρ πατρίδος αγώνα . . . . Μόλις το σκότος της νυκτός ηδυνήθη να καλύψη τας κινήσεις αυτής, η ‘‘Ίσις’’ (Γαλικόν πολεμικόν πλοίον) πλησιάζει το βάραθρον ούτινος δεσπόζει το καταστραφέν φρούριον . Βαθεία σιγή αποκρίνεται εις τας κλήσεις αυτής. Δεν υπάρχουσι πλέον εκεί θύματα προς διάσωσιν, ουδένα ελησμόνησεν η λύσσα των Τούρκων. . . , ,JURIN DE LA GRAVIERE. ́ ́ Υπέρ ανεξαρτησίας των Ελλήνων Αγώνος , , (Μετάφραση Κ.Ράδου σελίδα 142).
Οι γενναίοι υπερασπιστές του φρουρίου, αφού πολέμησαν ‘ ‘ μέχρις εσχάτων’ ’έδωσαν και την τελευταία τους πνοή και έγιναν ολοκαύτωμα για την απελευθέρωση της πατρίδας. Και ότι απόμεινε από το μικρό φρούριο θα θυμίζει στους αιώνες την υπέρτατη θυσία των ηρώων στον βωμό της ελευθερίας.
‘ ‘ Η ΗΡΩΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΚΑΙ Η ΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΝΗΣΙΔΩΝ ΑΪ ΝΙΚΟΛΑΚΙ ΚΑΙ ΔΑΣΚΑΛΙΟ ’ ’
Μετά την ανατίναξη του φρουρίου της Μαύρης Ράχης και το ολοκαύτωμα των υπερασπιστών του έπαψε και η τελευταία αντίσταση πάνω στο Νησί. Μόνο οι μικρές φρουρές στις νησίδες ΑΊ ΝΙΚΟΛΑΚΙ ΚΑΙ ΔΑΣΚΑΛΙΟ, αντιστέκονται ακόμη με πείσμα στις επιθέσεις του εχθρού. Οι δύο αυτές μικροσκοπικές νησίδες που βρίσκονται στον όρμο ‘ ‘Αρχοντίκι, , ήταν κάπως αχυρωμένες και προστάτευαν τις αμμώδεις ακτές της γύρω
περιοχής . Με αγωνία οι φρουρές αυτές των νησίδων είχαν παρακολουθήσει την τελευταία μάχη στο Αρχοντίκι. Και όταν κάμφθηκε και η αντίσταση εκείνη των Ελλήνων, είδαν τα εχθρικά στρατεύματα να ξεχύνονται και να χάνονται πίσω από τον λόφο ‘ ‘ Βίγλα’ ’ , που τους έκρυβε την πόλη. Μόνο τις σπαραχτικές φωνές των γυναικόπαιδων δεν άκουσαν, αλλά όλα τα μάντευαν . Και η αγωνία τους αυτή κράτησε ως το απόγευμα της επόμενης μέρας, όταν συνταρακτική έκρηξη της Μαύρης Ράχης τους μήνυσε το τέλος της τραγωδίας. Τώρα και οι γενναίοι αυτοί Έλληνες καμιά αμφιβολία δεν είχαν και για το δικό τους μοιραίο τέλος. Όμως ήταν αποφασισμένοι να πάρουν εκδίκηση και να πέσουν μαχόμενοι. ́ ́ Οι ευρισκόμενοι εις το Νησί του Αγίου Νικολάου, έως 120 άνδρες Ψαριανοί και πάροικοι, αντέστησαν κατά της επερχόμενης εχθρικής φρεγάτας και πλοιαρίων . . . Το κανονοστάσιον (τουρκικόν) του ‘ ‘Στάθη το Μνήμα’ ’ εφόνευσε πολλούς των εν τω νησίω. Η δε γενομένη έφοδος εις το ‘ ‘ Δασκαλιό’ ’ , επίσης απέτυχεν. Οι εχθροί πυροβολούντες από το κανονοστάσιον του ́ ́ Καραγιάννη ́ ́ (λόφου), προσπαθούν και δια ξηράς και δια θαλάσσης να κάμωσιν έφοδον. Οι εις Δασκαλιό Έλληνες ήσαν οι Ψαριανοί Κυριάκος Δ.Μαμούνης και Νικόλαος Κ. Βελισσάριος έτεροι οκτώ ̇ ήταν δε και ο οπλαρχηγός Νάνος με στρατιώτες επτά . . . ( Κ.Νικόδημος Τόμος Α ́ σελίδα 455).
Οι επιθέσεις των Τούρκων κατά των νησίδων συνεχίστηκαν και την Δευτέρα 23 Ιουνίου . Ξημέρωσε η Τρίτη και οι Τούρκοι συνέχισαν τον κανονιοβολισμό και από τα πλοία και από την ξηρά και προπαντός από τους λόφους ‘ ‘ Στάθη το Μνήμα’ ’ και ‘ ‘ Καραγιάννη’ ’. Στο μεταξύ οι τροφές στην νησίδα Αϊ Νικολάκι τελείωσαν. Νερό δεν υπήρχε πια και τα πολεμοφόδια σώθηκαν και αυτά . Η φρουρά βρέθηκε σε απόγνωση. Οι
Τούρκοι τους κάνουν προτάσεις να παραδοθούν και να υπόσχονται πως θα σεβαστούν την ζωή τους. Παρ’ όλα αυτά η ηρωική αντίσταση της φρουράς συνεχίστηκε και την Τετάρτη και την Πέμπτη. Οι γενναίοι υπερασπιστές , βλέποντες πως ελπίδα για βοήθεια δεν υπήρχε, αποφασίζουν να παραδοθούν.
́ ́. . . Τότε οι εις τον Άγιον Νικόλαον μη έχοντες διόλου άρτον και ύδωρ και κατασταθέντων και κανονίων των αχρήστων , υστερημένοι τα πάντα, απεφάσισαν να παραδοθούν. Την Πέμπτην περί το μεσημέρι κατεβίβασαν την ελληνικήν σημαίαν και ύψωσαν ζώνην κόκκινην. . . (Κ.Νικόδημος ΥΠΟΜΝΗΜΑ Τόμος Α’ Σελίδα 459). Ο Τούρκος Διοικητής της φρεγάτας μόλις είδε την κόκκινη ζώνη, σημείο υποταγής, πλησιάζει την νησίδα και η φρουρά παραδίδεται. Η μικρότερη όμως νησίδα, το Δασκαλιό, δεν υποκύπτει. Οι υπερασπιστές της είναι αποφασισμένοι να μην παραδοθούν. Ο καπετάν Πασάς προτείνει στους Έλληνες αιχμαλώτους που είχε τώρα στην φρεγάτα του να μεσολαβήσει στην φρουρά του Δασκαλιού να παραδοθεί. Δέχεται ο Σμυρλής και μαζί με άλλους Τούρκους πλησιάζουν με λέμβο την νησίδα. Η φρουρά αρχίζει να πυροβολεί.Τους μιλάει ο Σμυρλής και οι πυροβολισμοί σταματούν. Αυτή τη στιγμή στο Δασκαλιό βρίσκονται πληγωμένοι, ο αρχηγός της φρουράς ρουμελιώτης οπλαρχηγός Νάνος και οι Ψαριανοί Μαμούνης και Βελισάριος .
Πέφτει ο Σμυρλής στην θάλασσα και βγαίνει στο Δασκαλιό . Ο Σμυρλής τους προέτρεψε να προσκυνήσουν, ο δε Νάνος αντί πάσης απαντήσεως έρριψε την πιστόλα και τον εφόνευσε ̇ ο δε Βελισσάριος και Μαμούρης ίνα μη παραδοθώσιν έβαλον πυρ εις την πυρίτιδα ήν είχον εκεί, εγένετο εκπυρσοκρότησις και επλήρωσαν το κοινόν χρέος. . . , , (Κ.Νικόδημος ΥΠΟΜΝΗΜΑ Τόμος Α’ σελίδα 459).
Από την εκπυρσοκρότηση, κατά του Νικόδημου , σώθηκαν μόνο τρείς Έλληνες βαριά πληγωμένοι που πέθαναν και αυτοί μόλις τους μετέφεραν οι Τούρκοι στα πλοία τους. Η ανατίναξη του Δασκαλιού σήμανε και το τέλος της τραγωδίας του ηρωικού Νησιού των Ψαρών ́ ́. . . Τοιούτον έλαβον τέλος διελθόντα δια πυρός και σιδήρου μετά τριακόσια και εννέα μήνας , αφού κατεκεραύνωσαν την Τουρκίαν, τα ένδοξα μεν αλλ’ ατυχή Ψαρά . . . , , (Κ.Νικόδημος ΥΠΟΜΝΗΜΑ Τόμος Α’σελίδα 461).
‘ ‘ ΕΙΚΟΝΑ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ ΚΑΙ ΦΡΙΚΗΣ’ ’
Τα Ψαρά, το απόρθητο φρούριο του Αιγαίου , που ήταν τότε προμαχώνας του Έθνους , έπεσεν στα χέρια των Τούρκων. Και η πόλη των Ψαρών , που βρισκόταν μέχρι τότε σε μια αξιοζήλευτη κίνηση και εργασία , είχε τώρα μεταβληθεί σε καπνούς και ερείπια. Τα φανατισμένα εχθρικά στρατεύματα σκόρπισαν παντού την φωτιά και το θάνατο. Τίποτα δεν έμεινε όρθιο. Παντού ερήμωση και καταστροφή. Όλα πέρασαν από την ρομφαία των Τούρκων. Η αγριότητα του ασιάτη κατακτητή αφήκε στα διάβα της χαλασμό και συμφορά ̇ γράφει ο Νικόδημος : ́ ́. . . Ο περιηγητής μεταβαίνων εις αυτή, μετά την πτώσιν της, έβλεπεν αυτήν ελεεινόν πτώμα, αιχμηράν και κατάξηρον έχουσαν όψιν και πάντα υπό του κράτους της σιγής, της σφαγής και της αιχμαλωσίας και της καταστροφής . . . . Τα φονευθέντα και εκσφενδονισθέντα από τις εκπυρσοκροτήσεις των πυριταποθηκών εις Κάναλον, εις Φτελιό , εις τας νήσους του Αγίου Νικολάου, εις Δασκαλιό και εις την πόλιν σώματα, έκειντο γυμνά, διαμελισμένα ένθεν κακείθεν και εις τους βράχους του Παλιόκαστρου , παριστάνοντα ελεεινόν θέαμα εις τα όμματα του θεατού. . . . , , (Κ.Νικόδημος ΑΠΟΜΗΝΜΟΝΕΥΜΤΑ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΩΝ σελίδα 45-46).
Η είδηση για την καταστροφή των Ψαρών, που υπήρξε πλήγμα για τον αγώνα του έθνους, διαδόθηκε αμέσως σε όλη την Ελλάδα. Το μεγάλο αυτό δράμα δεσυντάραξε και δε λύπησε μόνο τους Έλληνες , αλλά προκάλεσε, όπως ήταν επόμενο και τη συγκίνηση και συμπάθεια όλων των πολιτιστικών λαών της Ευρώπης. Γράφει ο GRAVIERE ́ ́. . . Από της καταστροφής της Χίου ουδέποτε τοιαύτη σφαγή είχε καθαιμάξη το θέατρον του πολέμου, ουδέποτε τοσούτον φοβερά συμφορά είχεν εφελκύση την συμπαθειαν της Ευρώπης. . . , , JURIN DELA GRAVIERE ‘ ‘ ΥΠΕΡ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΑΓΩΝΟΣ’ ’ (Μετάφραση Κ.Ράδου Σελίδα 143).
‘ ‘ ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΠΩΛΕΙΩΝ’ ’
Μεγάλες υπήρξαν οι απώλειες και από τις δύο πλευρές. Από τους Ψαριανούς, όπως αναφέρει ο Νικόδημος, σώθηκαν 3.614 και χάθηκαν 3.000. Απ’ αυτούς άλλοι σκοτώθηκαν ή πνίγηκαν και άλλοι πιάστηκαν αιχμάλωτοι. Για τους μισθοφόρους και πάροικους ο Παπαρηγόπουλος γράφει: ́ ́. . . εκ δε των προσφύγων 17.000 ή εθανατώθηκαν ή εξηνδραποδίσθηκαν . . . , , (Παπαρηγόπουλος ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ Τόμος Ζ’ Σελίδα 630).
Από τα Ψαριανά πλοία διασώθηκαν 16 πολεμικά, 7 πυρπολικά και 100 μικρά. Έπεσαν στα χέρια του εχθρού 12 πολεμικά, 2 πυρπολικά και 100 μικρά. Πολύ μεγαλύτερες απώλειες είχαν οι Τούρκοι. Ο ίδιος ο Χορσέφ, όπως γράφει ο Νικόδημος, ομολόγησε σε Γάλλο πλοίαρχο, ότι μόνο κατά την απόβαση στον Κάναλο είχε 3.500 νεκρούς. Ακόμα μεγαλύτερες απώλειες είχε ο εχθρός και στις άλλες μάχες και προπαντός στο Φτελιό και Παλιόκαστρο. Ο Χορσέφ έχασε τόσο πολύ στρατό, ώστε δε μπορούσε να συνεχίσει την εκστρατεία και στα άλλα νησιά του Αιγαίου. ́ ́. . . Ενδεικτικό των μεγάλων απωλειών . . . είναι ότι δεν εκινήθη κατά της Ελλάδος, αλλά επέστρεψεν εις Μυτιλήνην δια στρατολόγησιν. .. , , (Κ.Νικόδημος ΥΠΟΜΝΗΜΑ Τόμος Α’ Σελίδα 461). Οι Ψαριανοί δεν δέχθηκαν τις προτάσεις του Χορσέφ να εγκαταλείψουν το Νησί τους και να σωθούν με τις οικογένειες τους. Προτίμησαν τον δρόμο της τιμής και της θυσίας. Υπεράσπισαν το Νησί τους ‘ ‘ μέχρις εσχάτων’ ’ και προξένησαν στον εχθρό βαρύτατες απώλειες. Με την θυσία τους ανέτρεψαν τα σχέδια του Χορσέφ να επιτεθεί και στα άλλα ελληνικά νησιά.
‘ ‘ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΣΤΟΛΟΣ ΦΤΑΝΕΙ ΣΤΑ ΨΑΡΑ’ ’
Όταν μετά την καταστροφή, έφτασε στα Ψαρά ο Ελληνικός στόλος, βρήκε μερικά τουρκικά πλοία αγκυροβολημένα στον ‘ ‘ Κάβο του Γιωργάκη’ ’. Οι Τούρκοι που είχαν κανονοστάσια στα γύρω υψώματα, μόλις είδαν τον ελληνικό στόλο να αγκυροβολεί, στα ‘ ‘ Λιμνονάρια’ ’ , συγκεντρώθηκαν στην κορυφή του
βουνού και έστησαν την τουρκική σημαία. Οι Έλληνες τους καταδίωξαν και σκότωσαν πολλούς απ’ αυτούς. Λίγοι κατόρθωσαν κολυμπώντας να σωθούν στα πλοία τους. Μερικοί Τούρκοι που ήταν φρουρά στο Παλαιόκαστρο , μολίς είδαν τα συμβαίνοντα, παράτησαν το κανονοστάσιο, κατέβηκαν στην πόλη και οχυρώθηκαν στα σπίτια του Αργύρη, Γιαννίτση, Γιάνναρη και Καλάρη. Ο ελληνικός στόλος κατεδίωξε τα εχθρικά πλοία, αιχμαλώτισε τέσσερα και καταβύθισε πολλά άλλα. Αμέσως ύστερα οι Έλληνες πολιόρκησαν τους Τούρκους που ήταν οχυρωμένοι στα σπίτια και άρχισαν να τους χτυπούν με τα κανόνια . ́ ́. . . Άλλοι Τούρκοι έμενον αβλαβείς ένεκα τη στερεάς οικοδομής των οικιών. Επελθούσης δε της νυκτός οι Έλληνες εισήλθον εις τα πλοία. . . , , (Κ.Νικόδημος ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΩΝ Τόμος Α’ σελίδα 42).
Την άλλη ημέρα ο ελληνικός στόλος αναχώρησε από τα Ψαρά . Τους Τούρκους, που είχαν απομείνει στο Νησί, παρέλαβε, ύστερα από λίγες μέρες ο τούρκικος στόλος.
‘ ‘ ΠΕΣΟΝΤΕΣ ΚΑΙ ΕΠΙΖΗΣΑΝΤΕΣ ΠΛΟΙΑΡΧΟΙ ΚΑΙ ΟΠΛΑΡΧΗΓΟΙ’ ’
Από τους Έλληνες πολεμιστές ελάχιστοι διασώθηκαν. Οι πιο πολλοί και ανάμεσα σ’ αυτούς οι περισσότεροι από τους Ψαριανούς αρχηγούς στρατιωτικών σωμάτων έπεσαν νεκροί στις μάχες. Σκοτώθηκαν επίσης και όλοι οι οπλαρχηγοί των μισθοφόρων. Γι’ αυτούς που έπεσαν, ο Μικές Δούκας γράφει: ́ ́. . . Χαίρετε ούν σήμερον και υμείς οι των Ψαριανών οπλαρχηγοί. Οι εν τη πατρίδι εν τω πολέμω φονευθέντες: Ανδρέα και Νικόλαε Μαυρογιανναίοι , Αναγνώστα και Νικόλαε Τζώρτζη, Αντώνη Σαρρή, Άντώνιε Κατσουλέρη, Γεώργιε και Αναγνώστα αυτάδελφοι Βουρέκα, συν τούτοις δε και υμείς οι των ξένων προσκεκλημένοι στρατιωτών οπλαρχηγοί, υμείς λέγω ο Λάμπρος, Ράνδος και Νάνος . . . διότι ανδρείως και ηρωικώς κατεφρονήσατε τον υπέρ πατρίδος θάνατον. . . , , (Μικές Δούκας ΗΜΕΡΗΣΙΑ ΣΥΜΒΑΝΤΑ . . . Σελίδα 20).
Γράφει επίσης και για τους Ψαριανούς που σώθηκαν και συνέχισαν, μετά την καταστροφή τον αγώνα κατά των Τούρκων : ‘ ‘ . . . Ναύαρχε των Ψαριανών Νικόλαε Αποστόλη και υμείς Αναγνώστη Δομιστίνη, Γεώργιε Σκανδάλη, Κωνσταντίνε , Δημήτριε και Γεώργιε Κοτζιά, Νικόλαε Γιάνναρη, Ιωάννη Καλάρη, Ιωάννη και Νικόλαε Βελισσάριοι και πάντες οι λοιποί, όσοι εν τη ελευθέρα της Ελλάδος γη μετά την άλωσιν των Ψαρών αποβιώσατε . . . , , (Μικές Δούκας ΗΜΕΡΗΣΙΑ ΣΥΜΒΑΝΤΑ Σελίδα 21).
Ανάμεσα σ’ αυτούς που σώθηκαν και που ούτε στιγμή δε σταμάτησαν τον αγώνα, ήταν και οι θρυλικοί πυρπολητές Κωνσταντίνος Κανάρης, Δημήτριος Παπανικολής και Κωνσταντίνος Νικόδημος.
ΓΙΑΝΝΗ .Σ. ΚΑΛΤΣΑ
Διδασκάλου Ψαρών (Περίοδος 1951-1965)
