Βλέποντας παλιές ασπρόμαυρες φωτογραφίες του Διδυμοτείχου, αλλά και από άλλες πόλεις της Θράκης, που σχετίζονται με τη σχολική δραστηριότητα δασκάλων και μαθητών, ανέκαθεν μου έκανε εντύπωση το γεγονός, ότι κατά την εποχή του μεσοπολέμου, αλλά και προγενέστερα, εικονίζονται μαθητές ή μαθήτριες να κρατάνε μαντολίνα και να αποτελούν ένα ορχηστρικό σύνολο, τις λεγόμενες μαντολινάτες.
Είναι γνωστό, ότι οι μεγάλοι αρχαίοι μας φιλόσοφοι Πλάτων και Αριστοτέλης αναφερόμενοι στην παιδεία έδιναν μεγάλη βαρύτητα στην πνευματική και ουράνια μουσική, επίσης ο πατέρας της Εκκλησίας μας Μέγας Βασίλειος στην επιστολή που έγραψε προς τους νέους αναφέρει, ότι θα πρέπει να επιλέγουμε τη μουσική που είναι καλύτερη και υψώνει στο καλύτερο και δίνει ως παράδειγμα τη μουσική του προφητάνακτα Δαβίδ.
Επιστρέφοντας στην εποχή του μεσοπολέμου και γενικότερα των αρχών του 20ου αιώνα, βρίσκουμε σε έκθεση του γυμνασιάρχη Αδριανουπόλεως Δ. Σάρρου στις 4 Ιουνίου 1907, σχετικά με τη σχολική εκπαίδευση της περιφέρειας του Προξενείου Αδριανούπολης ότι : «στα Δημοτικά Σχολεία της περιοχής (στην Αδριανούπολη και στα προάστιά της, Κάραγατς και Ιλδιρίμιο, στο Διδυμότειχο, στις Σαράντα Εκκλησίες, στο Σκοπό, στο Ορτάκιοϊ, στη Βιζύη, στη Μακρά Γέφυρα κ.α.) διδάσκεται το μάθημα της μουσικής φωνητικής και στα νηπιαγωγεία της περιοχής διδάσκονται άσματα»1.
Για να υπάρξουν όμως μαθητές που θα διδαχθούν μουσική, ιδιαιτέρως στα δύσκολα χρόνια που περιγράφουμε ανωτέρω, θα πρέπει να υπάρξουν και οι ανάλογοι δάσκαλοι. Ένας από αυτούς, με μεγάλη προσφορά στη μουσική παιδεία της περιοχή μας, ήταν ο Γεώργιος Τσιτσιπάπας, ο οποίος έλκει την καταγωγή του από την περιφέρεια του Διδυμοτείχου.
Σύμφωνα με το βιβλίο που εξέδωσε η Περιφερειακή Ενότητα Έβρου «Μουσουργοί της Θράκης», ο Γεώργιος Τσιτσιπάπας γεννήθηκε στο Διδυμότειχο γύρω στα 1900. Σε ερώτηση που έκανα στο ληξιαρχείο του Δήμου Διδυμοτείχου δεν βρέθηκαν στοιχεία που να επιβεβαιώνουν ως τόπο γέννησής του Τσιτσιπάπα το Διδυμότειχο, αλλά θα πρέπει να αναφέρουμε, ότι με την μεγάλη πυρκαγιά του 19332 κάηκαν πολλά και σημαντικά αρχεία του Δήμου και μεταξύ αυτών έγγραφα του ληξιαρχείου. Απάντηση για το που γεννήθηκε ο Τσιτσιπάπας έλαβα από τον Δήμο Σουφλίου και πιο συγκεκριμένα από την ληξίαρχο κ. Όλγα Μουτιάκα. Ο Τσιτσιπάπας γεννήθηκε το 1910 στα Λάβαρα (πριν την απελευθέρωση της Θράκης), την εποχή εκείνη τα Λάβαρα ανήκαν στον Καζά (επαρχία) Διδυμοτείχου. Στο δημοτολόγιο του Δήμου Σουφλίου υπάρχει η παρατήρηση «καταγραφή λόγω επαγγέλματος», καθώς όπως θα δούμε παρακάτω την δεκαετία του 1930 εργάστηκε σε δημοτικό σχολείο του Σουφλίου. Επίσης με βάση στοιχεία που προέκυψαν από τον Δήμο Σουφλίου μαθαίνουμε, ότι στη διάρκεια του βίου του παντρεύτηκε την Χρυσή (Χρυσούλα) Τσιτσιπάπα το γένος Γιοχτσίδη Παναγιώτη με καταγωγή από το Διδυμότειχο, δίχως όμως να αποκτήσουν απογόνους.
Τον Τσιτσιπάπα δίδαξε μουσική ένας άλλος μεγάλος μουσουργός της Θράκης ο Σταύρος Βραχάμης, ο οποίος ήταν : «συνθέτης, μουσικοδιδάσκαλος, λόγιος και φυσικομαθηματικός. Γεννήθηκε πριν από το 1880 στην Κωνσταντινούπολη, όπου σπούδασε μουσική και φυσικομαθηματικά»3. Κατά τη δεκαετία του 1930 ο Τσιτσιπάπας υπηρέτησε στο Β΄ Δημοτικό Σχολείο του Σουφλίου, όπου δίδασκε μουσική και δημιούργησε μαντολινάτες.
Ο Κωνσταντίνος Βογιατζής4 στο αυτόγραφο βιογραφικό του σημείωμα με τίτλο «Η καλλιτεχνική ζωή του Σουφλίου» Αθήνα 1960, αναφέρει ότι ο Τσιτσιπάπας ήταν ο κύριος υπεύθυνος της μουσικής άνοιξης στη Θρακική κωμόπολη : «η εποχή του είναι γεμάτη μουσική. Νέοι, γέροι και παιδιά, όλοι εμπνέονται από αυτόν, όλοι τραγουδούν και παίζουν μουσική ευτυχισμένοι. Παράλληλα οι δάσκαλοι ανεβάζουν συνέχεια παραστάσεις με μουσική του Τσιτσιπάπα»5.
Μετά τη θητεία του στο Σουφλί μετακινήθηκε στο Διδυμότειχο, όπου υπηρέτησε στο Δημόσιο Ταμείο. Παρά τα νέα του καθήκοντα συνέχισε την καλλιτεχνική του δράση : «διδάσκοντας αφιλοκερδώς μουσική στα παιδιά. Δημιούργησε τρεις μαντολινάτες και έδωσε αρκετές συναυλίες σε πόλεις της Δυτικής Θράκης (κυρίως στη δεκαετία του ’20). Μεταξύ των μαθητών του και ο γνωστός Θρακιώτης λυρικός καλλιτέχνης Νίκος Χατζηνικολάου»6. Να αναφέρουμε ότι εκείνη την εποχή οι Δήμοι ήταν υπεύθυνοι για τη λειτουργία των σχολείων και μπορούσαν να προσλάβουν τους εκπαιδευτικούς, οπότε ας μη μας παραξενεύει το γεγονός, που ένας υπάλληλος άλλης υπηρεσίας δίδασκε μουσική σε δημοτικά σχολεία.
Ο μεγάλος Διδυμοτειχίτης τενόρος της Εθνικής Λυρικής Σκηνής Νίκος Χατζηνικολάου7 σε συνέντευξή που έδωσε στον Βασίλη Κάργα για το περιοδικό ¨Βορέας¨, αναφέρει για τον Γεώργιο Τσιτσιπάπα τα εξής : «¨Όταν ήμουν μαθητής στην πρώτη Γυμνασίου, ένας πολύ καλός μουσικός ο Γιώργος Τσιτσιπάπας, που διατηρούσε μαντολινάτα, με παρότρυνε να τραγουδήσω κλασικό ρεπερτόριο. Τότε τραγούδησα για πρώτη φορά τη Σερενάτα του Σούμπερτ, και στη δεύτερη τάξη Γυμνασίου ερμήνευσα την Προσευχή από την Τόσκα του Πουτσίνι¨. Ο Τσιτσιπάπας άμεσα αναγνώρισε το μεγάλο φωνητικό ταλέντο του νεαρού Χατζηνικολάου και τον συμπεριέλαβε στη χορωδία του, και για να τον προφυλάξει του απαγόρευσε να τραγουδά στα ¨πάρτι¨ για να μην φθαρεί η φωνή του και μετά την κατοχή τον προέτρεψε να φύγει από το Διδυμότειχο και να κατεβεί στην Αθήνα προκειμένου να μπορέσει να αναδείξει το ταλέντο του»8.
Από το βιβλίο του Διδυμοτειχίτη Κώστα Ψυλλίδη «Λογοτεχνικά κείμενα – Ποίηση & Πεζογραφία», και πιο συγκεκριμένα από το κείμενο ¨Η γιάφκα του φούρνου του Πετέ¨ (του Πέτρου δηλαδή), παραθέτουμε αποσπάσματα μέσω των οποίων καταδεικνύεται η συμβολή του Τσιτσιπάπα, αναφορικά με την ανάδειξη του ταλέντου του Νίκου (Κόλλια) Χατζηνικολάου. Περιγράφοντας στο υπόψη κείμενο ο Ψυλλίδης τα ¨καλλιτεχνικά τεκταινόμενα¨ στο φούρνο του Πετέ, γράφει τα εξής : «Ο Γιώργος Τσιτσιπάπας, από το φιλόμουσο Σουφλί καταγόμενος, Δημόσιος Υπάλληλος, μουσοτραφής από τα γεννοφάσκια του, που έπαιζε υπέροχο μαντολίνο και κιθάρα. Είχε το χόμπι να καταρτίζει χορωδίες, να τις διδάσκει, να τις διευθύνει και απ’ εκεί να ψαρεύει ¨ταλέντα¨ με απώτερο σκοπό να τα προωθεί, έτσι ανιδιοτελώς, προσφορά στον Ορφέα. Εκεί πάνω σ’ όλα αυτά, τα ανεξήγητα και πρωτοφανή καλλιτεχνικά τεκταινόμενα του φούρνου Πετέ, νάσου και ο Κόλλιας (ο Νίκος Χατζηνικολάου), το παιδί με τη φωνή θαύμα, το κρυφό ταλέντο που ανακάλυψε κι απεκάλυψε ο Τσιτσιπάπας, κι όλο και το ¨δούλευε¨ και το δίδασκε κιθάρα και φωνητική μουσική, δειλά και σιωπηλά στην αρχή, ώσπου φούντωσε η φήμη, ξεσκεπάστηκε το ταλέντο και στον κόσμο του Διδυμοτείχου, μα και στους Γερμανούς. Όσοι έτυχε να τον ακούσουν να τραγουδάει κλασσικά κομμάτια με υπόκρουση πιάνου της Μαριάννας9, όπως κομμάτια από Σοπέν, Μότσαρτ, κλπ ενθουσιάστηκαν. Όλοι – και πρώτοι οι Γερμανοί – ενδιαφέρθηκαν να μάθουν ποιο είναι αυτό το παιδί, που σπούδασε μουσική, που έμαθε αυτές τις άριες, και (του έλεγαν) ¨μπράβο Κόλλιας¨ και gut Μαριάννα και να οι φιλοφρονήσεις για τους Έλληνες, μέχρι που άρχισαν να κάνουν την εμφάνισή τους και μερικά δωράκια από τους φιλόμουσους Γερμανούς : καμιά σοκολάτα, κανένα πακετάκι καπνό πίπας κ.ο.κ»10.
Παρακάτω γράφει ο Ψυλλίδης, ότι οι θαμώνες του φούρνου του Πετέ, μέσω των γνωριμιών τους με τους Γερμανούς, δημιούργησαν ένα δίκτυο πληροφοριών επωφελές για την Εθνική Αντίσταση11.
Θα πρέπει να αναφέρουμε ότι ο Τσιτσιπάπας μνημονεύεται και στη μουσική κουλτούρα της Αλεξανδρούπολης, όπως αναφέρει ο Βαγγέλης Ντομπρούδης μελετητής και γνώστης της ιστορίας της Αλεξανδρούπολης : «Από τη μικρή τότε (κατά την εποχή του μεσοπολέμου) Αλεξανδρούπολη, των 200 όμως πιάνων, πέρασαν εξαιρετικά σημαντικές μουσικές προσωπικότητες όπως ο Αρμένιος Μπερτς, ο οποίος έκανε εξαιρετική μουσική πορεία στο Παρίσι, ο δημιουργός της Χορωδίας και Μαντολινάτας του Μ.Γ.Σ. Εθνικός (1927) αλλά και της φιλαρμονικής μας Σταύρος Μπαχράμης (κατ’ άλλους Βαχράμης), ο τεράστιος Χριστόφορος Παπαδόπουλος, ο πολύτιμος συνεργάτης του Θεόδωρος Χαραλαμπίδης, οι Σουφλιώτες Γιώργος Τσιτσιπάπας, Κωνσταντίνος Βογιατζής και Δημήτρης Πατρώνας και πολλοί άλλοι αξιόλογοι μουσικοί»12.
Στα τέλη της 10ετίας του 1940 ο Γεώργιος Τσιτσιπάπας μετατέθηκε ως διευθυντής του Δημοσίου Ταμείου στις Σάπες. Από την ιστοσελίδα του κ. Γιώργου Κεραμυδά αντλούμε τα παρακάτω στοιχεία : «Στις Σάπες δημιούργησε τη μαντολινάτα του Σώματος Ελληνίδων Οδηγών, προσπάθεια η οποία βρήκε μεγάλη ανταπόκριση από πολλές νέες της περιοχής. Είναι γνωστό, ότι σε εκδηλώσεις της μαντολινάτας ερμηνεύτηκαν και έργα του, τα οποία δεν έχουν εντοπιστεί. Συνέθεσε τουλάχιστον 15 έργα για κωμειδύλλια, σκηνική μουσική για θεατρικές παραστάσεις και μερικά χορωδιακά. Το 1955 διασκεύασε τη βαρκαρόλα : ¨η επάνοδος¨, για μαντολινάτα. Η κυρία Βάσω Αγγελίδου, η οποία εκείνα τα χρόνια, υπήρξε ένα από τα μέλη της μαντολινάτας που δημιούργησε ο Γεώργιος Τσιτσιπάπας, αναφέρεται σ’ αυτόν με σεβασμό για τις ικανότητες, τις γνώσεις του και την αγάπη της πολιτιστικής προσφοράς του στη μουσική. Εντυπωσιασμένη ακόμη για το ήθος και την εντιμότητα αυτού του ανθρώπου, μου διηγήθηκε το εξής περιστατικό : Όταν ο ίδιος αποφάσισε να δημιουργήσει στον τόπο μας τη μαντολινάτα, με δικά του έξοδα ενοικίασε ένα χώρο που φρόντισε να είναι ανοιχτό στους διερχόμενους με τζαμαρίες, ώστε να φαίνεται τι κάνουν οι νέοι και οι νέες εκεί, όχι από διάθεση προβολής, αλλά για να μην ακουστεί στον τόπο οποιοδήποτε κακόβουλο σχόλιο της τοπικής κοινωνίας. Εκείνη την εποχή πολλοί νέοι και νέες έλαβαν μουσική παιδεία από το θαυμάσιο αυτόν άνθρωπο»13.
Το 1963 ο Γεώργιος Τσιτσιπάπας, μετατέθηκε στη Χρυσούπολη Καβάλας : «Ενώ ήταν ένας εξαίρετος υπάλληλος, δεν έλεγξε τις παρατυπίες κάποιων υφισταμένων του με αποτέλεσμα να τιμωρηθεί χρηματικά και ποινικά. Όμως η μεγαλύτερη τιμωρία του ήταν ηθική. Δεν μπόρεσε να αντέξει το διασυρμό και μετά από λίγα χρόνια απεβίωσε στην Καβάλα»14. Με βάση τα στοιχεία του Δήμου Σουφλίου ο Τσιτσιπάπας απεβίωσε στις 3 Ιουλίου του 1965.
Αυτά λοιπόν είναι τα λίγα στοιχεία που μπορέσαμε να αλιεύσουμε και αφορούν τον Γεώργιο Τσιτσιπάπα, έναν ανιδιοτελή εργάτη της Μούσας Ευτέρπης και του Θράκα μύστη και μουσικού Ορφέα, που στα δύσκολα χρόνια, κατά το πρώτο μισό του 20ου αιώνα, και μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1960, δίδαξε μουσική και ήθος σε πολλά παιδιά της Θράκης, καθώς επίσης συνεργάστηκε και έπαιξε μουσική μαζί με άλλους μεγάλους Θρακιώτες μουσουργούς.
Ο Γεώργιος Τσιτσιπάπας σαφέστατα και αποτελεί μία σημαίνουσα προσωπικότητα στην ιστορική πορεία του Διδυμοτείχου και του Σουφλίου (καθώς βεβαίως και των Σαπών). Προσδοκούμε μέσω του μικρού αυτού κειμένου να ανασύρουμε από τη λήθη τη μνήμη και τον βίο του, έτσι ώστε να διδαχθούμε και να εμπνευσθούμε από την ανιδιοτελή του αγάπη και προσφορά του στη μουσική παιδεία της Θράκης.
(ΠΡΟΣΘΗΚΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΑΠΟ ΤΗ ΒΑΣΩ ΑΓΓΕΛΙΔΟΥ – 17/01/2021) https://oisapes.mysch.gr/sapes2/prosopa/tsitsipapas.html
Στις 17 του Γενάρη μίλησα με την κυρία Βάσω Αγγελίδου, η οποία εκείνα τα χρόνια, υπήρξε ένα από τα μέλη της μαντολινάτας που δημιούργησε ο Γεώργιος Τσιτσιπάπας. Αναφέρθηκε με σεβασμό για τις ικανότητες, τις γνώσεις του και την αγάπη της πολιτιστικής προσφοράς του στη μουσική. Εντυπωσιασμένη ακόμη για το ήθος και την εντιμότητα αυτού του ανθρώπου. Μου διηγήθηκε το εξής περιστατικό. “Όταν ο ίδιος αποφάσισε να δημιουργήσει στον τόπο μας τη μαντολινάτα, με δικά του έξοδα ενοικίασε ένα χώρο που φρόντισε να είναι ανοιχτό στους διερχόμενους με τζαμαρίες, ώστε να φαίνεται τί κάνουν οι νέοι και οι νέες εκεί, όχι από διάθεση προβολής, αλλά για να μην ακουστεί στον τόπο οποιοδήποτε κακόβουλο σχόλιο της τοπικής κοινωνίας! Εκείνη την εποχή πολλοί νέοι και νέες έλαβαν μουσική παιδεία από το θαυμάσιο αυτόν άνθρωπο!
Κείμενο του Ιωάννη Α. Σαρσάκη
1. Βλ. Γ. Κωνστάντζου, Θ. Ταμβάκου, Α. Τρικούπη, Μουσουργοί της Θράκης, Περιφέρεια Α.Μ.Θ Π.Ε. Έβρου, Αλεξανδρούπολη 2014, σσ. 21-22.
2. Βλ. Παντελή Αθανασιάδη, Οι τρεις μεγάλες πυρκαγιές που σημάδεψαν το Διδυμότειχο, https://sitalkisking.blogspot.com/
3. Βλ. Γ. Κωνστάντζου, Θ. Ταμβάκου, Α. Τρικούπη, Μουσουργοί της Θράκης, Ό.π., σ. 141.
4. Συνθέτης, μουσικοπαιδαγωγός, διευθυντής χορωδιών και μαντολινάτων του Σουφλίου και της Καλλιθέας Αττικής. Γεννήθηκε στη Δράμα το 1917 «µε το τραγούδι στο στόµα», όπως έγραψε σε αυτοβιογραφικό σημείωµά του. Από τα πέντε του έζησε στο Σουφλί, τον τόπο καταγωγής των γονέων του, για περισσότερα από σαράντα χρόνια, προσφέροντας ανεκτίμητες υπηρεσίες. Ο δάσκαλός του στο σχολείο (2ο Δημοτικό Σχολείο Σουφλίου), Χρήστος Αντώνογλου, τον μύησε στη μουσική μαθαίνοντάς του τα τραγούδια του Mozart, του Schubert και του Mendelssohn. Πηγή : Γ. Κωνστάντζου, Θ. Ταμβάκου, Α. Τρικούπη, Μουσουργοί της Θράκης, Περιφέρεια Α.Μ.Θ Π.Ε. Έβρου, Αλεξανδρούπολη 2014, σ. 137.
5. Βλ. Γ. Κωνστάντζου, Θ. Ταμβάκου, Α. Τρικούπη, Μουσουργοί της Θράκης, Ό.π., σ. 263.
6. Βλ. Στο ίδιο, σ. 263. Μουσουργοί της Θράκης
7. Στοιχεία για τον Νίκο (Κόλλια) Χατζηνικολάου μπορείτε να βρείτε στις ιστοσελίδες : nikoschatzinikolaou.gr & kastropolites.com.
8. Βλ. Ιωάννη Α. Σαρσάκη, Νίκος Χατζηνικολάου ο σπουδαίος Διδυμοτειχίτης τενόρος της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, kastropolites.com
9. Μαριάννα, τυφλή μουσικός που ήρθε στο Διδυμότειχο από τη νότια Ελλάδα μαζί με την αδελφή της, για να διαμείνουν σε έναν θείο τους και να γλυτώσουν από την πείνα.
10. Βλ. Κώστα Ψυλλίδη, Λογοτεχνικά κείμενα, Εκδόσεις Γραφίς, Αλεξανδρούπολη 2001, σσ. 59-60.
11. Βλ. Ιωάννη Α. Σαρσάκη, Ο νεαρός Διδυμοτειχίτης Κόλλιας που επί κατοχής έκανε αντίσταση με άριες, kastropolites.com.
12. Ντομπρούδη Βαγγέλη, Η Αλεξανδρούπολη του χθες – μουσική αναδρομή, Ο Φάρος της Αλεξανδρούπολης, Τριμηνιαίο περιοδικό Συλλόγου Αλεξανδρουπολιτών Αττικής, τεύχος 53, σ. 24.
13. Βλ. Γεώργιος Κεραμυδάς, Τσιτσιπάπας Γεώργιος : 1900 – 1967, http://oisapes.mysch.gr.
14. Βλ. Γ. Κωνστάντζου, Θ. Ταμβάκου, Α. Τρικούπη, Μουσουργοί της Θράκης, Ό.π., σ. 264.
