Η Ηθική ως στοιχείο της πολιτικής ταυτότητας του Μιχ. Χαραλαμπίδη
‘’Τα στερνά τιμούν τα πρώτα’’
ή αλλιώς
‘’…εγώ φεύγω, εσείς να δούμε τώρα’
Γράφει ο Δημήτρης Βασιλειάδης
Η σχέση του Μιχάλη με την πολιτική είναι ‘’Αντιγόνεια’’ (Σοφόκλεια για την ακρίβεια –μην αδικούμε και το Σοφοκλή). Πάνε πολλά χρόνια που καταστάλαξα σ΄αυτό το συμπέρασμα παρατηρώντας την συνολική παρουσία του στην πολιτική, σε σχέση πάντα τόσο με την ηρωίδα της ομώνυμης τραγωδίας του μεγάλου Σοφοκλή, όσο και με το πώς εξελίσσεται κι η ίδια η τραγωδία . Ο πυρήνας της ‘’Αντιγόνειας θεώρησης της πολιτικής’’ στηρίζεται στο γεγονός ότι υπάρχουν κάποιες αξίες, κάποια προτάγματα, ανώτερα κι απ’ τη ζωή την ίδια, που τη ρυθμίζουν και που είναι έξω από τα τετριμμένα ζητούμενα των εκάστοτε εξουσιών, και το κύριο γνώρισμά της είναι ο ‘’θυσιαστικός’’ χαρακτήρας της. Τέτοιες αξίες και προτάγματα είναι, η ελευθερία, το δίκιο, ο σεβασμός στην ανθρώπινη ύπαρξη, η αξιοπρέπεια, δηλαδή, η ίδια η ηθική θεώρηση των πραγμάτων. Αν συμφωνήσουμε ότι στα χρόνια της γέννησης της τραγωδίας, πίσω απ΄ το ‘’θρησκευτικό’’ κρύβεται περίτεχνα το ‘’πολιτικό’’, τότε γίνεται αντιληπτό τι εννοούμε μιλώντας για ‘’Αντιγόνεια’’ σχέση με τη πολιτική.
Στην Τραγωδία ‘’Αντιγόνη’’, και στο πρόσωπο της ηρωίδας του, ο μέγας Σοφοκλής πρωτοπαρουσιάζει συγκροτημένα πια, ένα νέο ιστορικά πολιτικό υποκείμενο. Είναι ο πολίτης, ο πολίτης εκείνος, που εμμονικά ζητά και παλεύει για την επικράτηση του ‘’θελήματος των θεών’’ (αυτή ήταν η θέση της Αντιγόνης στη διαμάχη της με τον Κρέοντα), που όπως είπαμε πριν, πίσω απ’ αυτόν τον συμβολισμό κρύβονται όλες εκείνες οι αξίες που πριν αναφέραμε. Είναι όλες εκείνες οι αρχές που συστηματοποιήθηκαν απ’ τον αρχαιοελληνικό στοχασμό, που αργότερα ‘’συνοικοδόμησαν’’ το Διαφωτισμό και τη Νεωτερικότητα.
Στη Σοφόκλεια αντίληψη της πολιτικής, η ‘’Αντιγόνεια θεώρησή’’ της βρίσκεται σε διαρκή σύγκρουση μ΄ αυτήν που εκφράζεται από τον Κρέοντα –την ‘’πολιτική αρετή ή ηθική’’. Ότι δηλαδή, πάνω απ΄ όλα, ακόμα και πάνω απ΄ τους θεούς, είναι οι νόμοι του κράτους (ακόμα κι αν από πίσω τους κρύβεται η ιδιοτέλεια ενός ηγεμόνα). Είναι η σύγκρουση αυτών των δύο αντίρροπων δυνάμεων που από πίσω τους κρύβεται η γέννηση της Δημοκρατίας. Και είναι τελικά το μπόλιασμα της ‘’πολιτικής αρετής’’ με την ‘’Αντιγόνεια θεώρηση των πραγμάτων’’ –η μεταμόρφωσή της δηλαδή με λίγα λόγια- που στήνει, κατά τη γνώμη μου, ευνομούμενες πολιτείες. Η επίδραση της Αθηναϊκής Τραγωδίας στη γέννηση και διαμόρφωση της σκέψης των μεγάλων στοχαστών της αρχαιότητας, σύμφωνα με κορυφαίους μελετητές της είναι καταλυτική.
Πρέπει ν΄ αγαπούσε πολύ αυτή την τραγωδία (είναι η πιο πολιτική τραγωδία) ο Μιχάλης, αν κρίνουμε απ΄ τις αναφορές που έκανε σ΄ αυτήν και τους ήρωές της, και ιδιαίτερα στην Αντιγόνη. Χωρίς να μπορώ να μπω στη ψυχή του και κρίνοντας πάντα απ΄ τα φαινόμενα, ένιωσα πως έρχονταν στιγμές που ταυτίζονταν με αυτήν, την ‘’μακρινή του ξαδέρφη’’, την Αντιγόνη –πως σ΄ όλη την τραγωδία αυτή έβλεπε την εξέλιξη της πολιτικής του υπόστασης. Βλέπεις, όπως και ‘κείνη, είχε κι αυτός να ‘’θάψει’’ (αναδείξει) τους ‘’νεκρούς’’ του. Να αναδείξει δηλαδή τις στρεβλώσεις στην ιστορική εξέλιξη του λαού που προκαλούσε (και προκαλεί) η διαρκής αποσιώπηση, η φοβική, η αφελής και εμμονική πολλές φορές από την πολιτεία και τις πολιτικές ελίτ γενικότερα, αποφυγή κάθε αναφοράς στα αίτια που τις γέννησαν. Και αν με κάποιους απ’ τους ‘’νεκρούς’’ του τα κατάφερε, όπως με την Αναγνώριση της Γενοκτονίας του Ποντιακού Ελληνισμού απ΄ το ελληνικό κράτος, με άλλους του δεν τα κατάφερε, όσο ζούσε (αν όμως ζούσε ;…), όπως με τη ‘’Ρωμανία’’. Η ‘’ταφή’’, η ανάδειξη δηλαδή, όλων αυτών των ‘’νεκρών’’ -οι οποίοι δεν είναι άλλοι απ΄ τα μεγάλα ζητούμενα της πολιτικής μας σκέψης- του Μιχάλη, αυτή η βαριά ευθύνη, πέφτει πια στις πλάτες τις δικές μας. Σ΄ όλον αυτόν, λοιπόν, τον αγώνα του ο Μιχάλης, είχε ν΄ αντιμετωπίσει κι αυτός τους δικούς του Κρέοντες (πολιτικές ελίτ). Μόνο που αυτοί δεν μοιάζανε μ΄ αυτόν της τραγωδίας. Αυτός ήτανε αρσακειάδα μπροστά τους. Αυτοί μοιάζανε πιο πολύ με τον ‘’Ηγεμόνα’’ του Μακιαβέλλι (για την ακρίβεια ήταν χειρότεροι), πιστοί και ζηλωτές της βασικής αρχής που τον χαρακτήριζε, ‘’προκειμένου για το καλό του κράτους επιτρέπονται κι οι πιο απεχθείς (και ανήθικες) πράξεις’’. Βλέπεις, αυτοί, οι νέοι ‘’Κρέοντες’’, βαφτίζανε περίτεχνα τα δικά τους νιτερέσα σαν ‘’…το καλό του κόμματος και της πατρίδας’’. Ακόμη, όπως συμβαίνει πάντοτε στη ζωή, και όχι μόνο στην τραγωδία, δίπλα στην κάθε Αντιγόνη, είναι από αιώνων ταγμένη και μια Ισμήνη. Μιλώ για όλες αυτές τις ‘’Ισμήνες’’ της ζωής, τις άδολες, τις φοβισμένες και υποταγμένες όπως αυτή της Τραγωδίας, αλλά και τις άλλες, τις υποταγμένες μεν αλλά και δόλιες, όπως κάποιες απ΄ αυτές που περιτριγύριζαν τον Μιχάλη. Όλες αυτές που ασταμάτητα του ψιθύριζαν, ‘’Αρχήν δε θηράν ου πρέπει τάμήχανα’’ ή ‘’Ει και δυνήση γ΄ άλλ΄ αμηχάνων εράς’. Δηλαδή μ΄ άλλα λόγια ‘’…δεν πρέπει κανείς να κυνηγά τ΄ αδύνατα’’ η ‘’(δεν ξέρω) αν πετύχεις, μα ζητάς τα αδύνατα’’. Όλα αυτά τα γνωστά περί του ‘’ουτοπικού’’ Μιχάλη, του ‘’μη πραγματιστή’’, κλπ. Όλες αυτές οι ‘’Ισμήνες’’, που αδημονούσαν, υπό το πρόσχημα πως αγωνίζονται να κάνουν πράξη τα προτάγματα και τα ζητούμενα του χώρου, ψάχνανε μια καλή δικαιολογία για να ‘’πιάσουν στασίδι’’ στο Κράτος, την ίδια ώρα που ο Μιχάλης έλεγε :
‘’Πολλοί με ρωτούν : ‘’Γιατί δεν μπαίνεις στην κυβέρνηση, γιατί δεν παίρνεις κι εσύ μια κυβερνητική θέση ;’’… Ίσως θα το έκανα, αν ήξερα ότι αφήνοντας ένα πολιτικό θεσμό, παρ΄ όλο που ποτέ δεν ήμουν ‘’μέσα’’, και συμμετέχοντας σ΄ έναν άλλον, στην κυβέρνηση, θα άφηνα έναν ολοκληρωμένο και ζωντανό πολιτικό οργανισμό. Αυτό όμως δε συμβαίνει. Τ ο Π Α Σ Ο Κ δ ε ν ε ί ν α ι κ α λ ά σ τ η ν υ γ ε ί α τ ο υ’’
Εκτός όμως απ΄ την Αντιγόνη, ο Μιχάλης, δεν ταυτίζονταν απλά με τον μάντη Τειρεσία (ο Τειρεσίας στο έργο του Σοφοκλή, είναι κατά τη γνώμη μου η μεγάλη σκιά, ο άλλος εαυτός των κεντρικών ηρώων του, είναι αυτός που τους εξελίσσει και φανερώνει την πεπρωμένη πορεία τους), τον άλλο σπουδαίο Σοφόκλειο ήρωα, αλλά και σχεδόν μοιραία, σχεδόν μεταφυσικά, σ΄ όλα τα μεγάλα ζητήματα που αφορούνε την πατρίδα, λειτουργούσε όπως κι εκείνος. Σ΄ όλα αυτά που διεκτραγωδούνται στον τόπο, όπως ο Τειρεσίας, όταν μάταια προσπαθούσε να πείσει τον ξεροκέφαλο Κρέοντα να ελευθερώσει την Αντιγόνη, γιατί αλλιώς θα τον έβρισκε μεγάλο κακό, έτσι κι αυτός προσπαθούσε να πείσει τους δικούς του ‘’Κρέοντες’’ να τον ακούσουν και να αφήσουν ‘’ελεύθερη την Αντιγόνη’’ (δηλαδή να τον ακούσουν μια φορά επιτέλους, να τον αφήσουν να βγει απ΄ τη ‘’σπηλιά του αποκλεισμού’’ που τον είχαν κλεισμένο), αποκαλύπτοντάς τους το μεγάλο κακό που έρχεται, τη ‘’μυστική βοή… των πλησιαζόντων γεγονότων’’ την ίδια ώρα που ‘’…ουδέν ακούουν οι λαοί’’, όπως τότε στο συνέδριο του ΠΑ.ΣΟ.Κ. του 1996 (δεν θα ξεχάσω ποτέ την εικόνα του στο βήμα, το ύφος του προσώπου του -του σχεδόν μεταρσιωμένου- την ψυχή του που πάλλονταν σε ρυθμούς ανερμήνευτα μεταφυσικούς και τα χρώματα της φωνής του εναρμονισμένα, δεμένα κι αυτά με την όλη παρουσία του, όταν προέλεγε βήμα-βήμα και με λεπτομέρεια πάνω στη λεπτομέρεια το κακό που ερχότανε –ίδιος βιβλικός προφήτης, ίδιος σοφόκλειος ήρωας τραγικός κι αυτός).
Ο Μιχάλης, όλα αυτά, αυτά που κατάφερε, τα κατάφερε κλεισμένος ερμητικά στη δική του ‘’σπηλιά’’ (αποκλεισμένος), στη σπηλιά που τον κλείσανε οι πάσης φύσεως Κρέοντες. Παρ΄ όλ΄ αυτά ο Μιχάλης δεν πρόδωσε τις πολιτικές του ρίζες, την πολιτική του ταυτότητα, τα υλικά με τα οποία ήταν χτισμένη. Όπως η ‘’μακρινή του ξαδέρφη’’, η Αντιγόνη, δεν έκανε πίσω, παρά πάλευε μέχρι το τέλος. Ο Μιχάλης ‘’…ου περπερεύεται, ου φυσιούται, ουκ ασχημονεί, ου ζητεί τα εαυτού (ης)…’’, (…δεν παινεύτηκε, δεν φούσκωνε σαν παγώνι για τα κατορθώματά του, δεν ήταν βουτηγμένος στην ασχήμια κι ούτε ζητούσε αμοιβή για ό,τι κατόρθωσε) για να δανειστούμε και δυο λόγια απ΄ τον Απόστολο Παύλο. Δεν αποζητούσε ‘’τον έπαινο του Δήμου και των Σοφιστών’’. Οι αγώνες του για την πολιτική το λαό και την πατρίδα δεν ήταν ποτέ γι αυτόν το απαραίτητο στολίδι του βιογραφικού του, ούτε κάποια ‘’συστατική επιστολή’’ που θα του άνοιγε διάπλατα τις πόρτες της πολιτικής. Το γεγονός ότι ήταν εκ των συντακτών της Διακήρυξης της 3ης του Σεπτέμβρη δεν ήταν ποτέ γι αυτόν αυτοπαίνεμα. Και τις σπάνιες, πολύ σπάνιες φορές το θύμιζε, το έκανε γιατί ένιωθε πως τον έπνιγε το άδικο. Ο Μιχάλης δεν λοιδορούσε ποτέ αυτούς με τους οποίους διαφωνούσε πολιτικά, δεν του απαξίωνε με υποτιμητικούς χαρακτηρισμούς και ευφυολογήματα προς τέρψη των πιο άσχημων, χαιρέκακων και απολίτικων ενστίκτων της όποιας απολίτικης μάζας, δεν ‘’κρεμούσε’’ ποτέ τις φωτογραφίες τους και τα ονόματά τους με μανταλάκια στα σύρματα και στα σχοινιά της απαξίωσης. Δεν δίχαζε, δεν ασχημονούσε. Η όλη παρουσία του στην πολιτική είχε θ υ σ ι α- σ τ ι κ ό χαρακτήρα, όπως αυτή της ‘’μακρινής του ξαδέρφης’’, της Αντιγόνης. Ήταν όμως κι ε υ χ α ρ ι σ τ ι α κ ή. Ο Μιχάλης ήταν έντιμος πολιτικός και διανοητής, ποτέ δεν ξεχνούσε να μνημονεύσει και να αποδώσει τις πρέπουσες τιμές σε πρόσωπα τα οποία τροφοδότησαν τη σκέψη του χώρου και συνεισφέρανε στη θεωρητική-πολιτική του συγκρότηση, ανθρώπους όπως οι : Κωνσταντίνος Βεργόπουλος, Σπυρίδων Βρυώνης, Περικλής Ροδάκης, Νικόλαος Σβορώνος και Νικόλαος Ψυρούκης, στους οποίους αφιέρωσε το βιβλίο του ‘’Το Νέο Ανατολικό Ζήτημα – Το Τουρκικό Πρόβλημα’’.
Ο Μιχάλης παθιάστηκε με την Πολιτική, δόθηκε σ΄ αυτήν στο μέγιστο βαθμό δικαιώνοντας την εδραιωμένη μέσα μας πεποίθηση, ότι είναι το κατά τον Αριστοτέλη, κατ΄ εξοχήν ‘’πολιτικό ον’’. Ο ‘’Αντιγόνεια’’ ‘’ηθικά ακέραιος’’ Μιχάλης και ‘’εξαίρετος πολίτης’’ συνάμα, ήταν το ακριβές υπόδειγμα αυτού που ο μέγας Σταγειρίτης όριζε ως τον Π ο λ ι τ ι κ ό στα ‘’Πολιτικά’’ του (1278b 1-5 εκδ. Ζήτρος τομ. 2ος) : ‘’…ηθικά ακέραιος άνθρωπος και συγχρόνως εξαίρετος πολίτης δεν είναι τυχαίος άνθρωπος, αλλά μόνον ο πολιτικός’’. Εάν ο μεγάλος πρόγονός μας, στα ‘’Ηθικά Νικομάχεια’’ του, ορίζει την Πολιτική σαν ‘’την πρώτη των επιστημών, που υπερέχει από κάθε άλλη αρχιτεκτονική’’, ο Μιχάλης υπερθεματίζοντας την ανάγει σε άλλες σφαίρες αισθητικής και θέασης. Την κάνει συνώνυμη του κάλλους, την ιεροποιεί. Ότι δηλαδή, μόνον ως ιερή και συνώνυμη του κάλλους μπορεί να υπάρξει –αλλιώς όχι, αλλιώς είναι οτιδήποτε άλλο, αλλά πάντως όχι Πολιτική.
‘’…Εμείς, όλα αυτά τα χρόνια, σε πολύ δύσκολες συνθήκες, κρατήσαμε την πολιτική ψηλά, στους φυσικούς τόπους και ρόλους της, στις ευγενικές της εκφράσεις. Γ ι α τ ί η π ο λ ι τ ι κ ή ε ί ν α ι η π λ έ ο ν ε υ γ ε ν ή ς έ κ φ ρ α σ η τ ω ν α ν θ ρ ώ π ω ν…’’
Πορεύτηκε Αντιγόνεια στη ζωή του ο Μιχάλης, θυσιαστικά, απ΄ την αρχή ως το τέλος. Όπως ξεκίνησε, έτσι πορεύτηκε, έτσι και ολοκλήρωσε (αριστοτελικά Πολιτικός), κουβαλώντας σ΄ όλη την πορεία του την προίκα του ‘’ηθικά ακέραιου ανθρώπου’’ και συνάμα του ‘’ενάρετου πολίτη’’. Έτσι, που το μόνο αδιαμφισβήτητο σ΄ όλο αυτό να είναι, πως ‘’τα στερνά του τίμησαν τα πρώτα του’’.
