Τούτοι οι οπλαρχηγοί που βρίσκονταν στον Πέρσεβο Ξηρομέρου (και κατ΄ άλλους στον Τρύφου του Ξηρομέρου), πρωί –πρωί στις 9 Αυγούστου 1822, τραβήχτηκαν κάτω, προς τα υψώματα του Αετού Ξηρομέρου, ήτοι, στο λόφο που βρίσκονταν ο Προφήτης Ηλίας. Αντιθέτως δε, ο Γεώργιος Τσόγκας, έκρινε σκόπιμο να αποσυρθεί απ΄ τη θέση του Προφήτη Ηλία (διοικητικής περιφέρειας Αετού Ξηρομέρου) που είχαν αρχικά συνεκτιμήσει οι τρεις οπλαρχηγοί (Βαρνακιώτης, Γρίβας και Τσόγκας) καιαποφασίζει να περιοριστεί μέσα στον μαντρόκλειστο του μοναστηριού του Αγίου Νικολάου Αετού Ξηρομέρου με τους 420 άνδρες του (σημαντική δύναμη), έχοντας μαζί του και τον οπλαρχηγό Μάρκο Μπότσαρη που είχε, τότε, υπό την οδηγία του μόλις 15 Σουλιώτες.Απείχε λοιπόν ο Γεώργιος Τσόγκας, παντελώς, απ΄ τη μάχη στη θέση του Προφήτη Ηλία στον Αετό Ξηρομέρου. Απείχε όμως και ο γενναίος οπλαρχηγός Μάρκος Μπότσαρης, ο οποίος τον Οκτώβριο του ιδίου έτους,ορίστηκε απ΄ τον Αλεξανδρο Μαυροκορδάτο, στρατηγός, των ελληνικών δυνάμεων στη Δυτική Ελλάδα, μετά τα γνωστά «καπάκια» και την αποστασιοποίηση του στρατηγού Γεωργίου Βαρνακιώτη απ΄ τα τεκταινόμενα του αγώνα. Το γεγονός αυτό της αδράνειας του Μάρκου Μπότσαρη και του Γεωργίου Τσόγκα, το αναφέρει γραπτώς, πρώτος το 1851 στα «Απομνημονεύματά του» ο Νικόλαος Σπηλιάδης και, ακολούθως ο Κάρπος Παπαδόπουλος το 1861 στα «Απομνημονεύματα αγωνιστών του 1821 » και οι ιστορικοί Αγαπητός Αγαπητός, Γ. Κρέμος, Διον. Μιτάκης, Δ.Γ. Καμπούρογλου.
Συγκεντρώθηκαν λοιπόν στις λάκκες του Αετού (θέση Πηγάδια στον Προφήτη Ηλία) στις 9 Αυγούστου 1822, πολυάριθμοι Μπουλουξήδες των άτακτων Σωμάτων του Ξηρομέρου, όπου απ΄ την πολυετή έρευνά μας στους φακέλους των Αγωνιστών του ΄21, διεσώσαμε ονόματα συμμετασχόντων στη μάχη – χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπάρχουν και άλλοι μαχητές – όπως οι ακόλουθοι:
Θεόδωρος Γρίβας (Βόνιτσα), Φλώρος Γρίβας (Βόνιτσα), Σβίγκος Γρίβας(Βόνιτσα), Γιαννάκης και Γιώτης Βαρνακιώτης (Βάρνακας), Αντρέας και Κωσταντής και Τσάμης και Αποστόλης Γριβογιώργος (Κωνωπίνα), Στάθης Κατσαρός (Λευκάδα), Δημήτρης Παλιογιάννης (Βάτος), Γιαννάκης και Γεώργιος Σουλτάνης (Μοναστηράκι), Γιάννης και Χρήστος Τσαούσης(Πλαγιά), Δήμο Τσέλιος (Ζάβιτσα), Αποστόλης και Φώτης Κουσουρής(Βάρνακας), Γιάννης Μπουκουβάλας (Βάλτος), Σταμούλης Καρπούζης(Βάρνακας), Δημήτρης Παπάς (Μερδενίκου), Κωσταντής Βέρρης(Μερδενίκου), Κώστας Καπογιωργάκης (Πλαγιά), Νικόλαος και Στάθης Κόπελος (Βάρνακας), Κωνσταντής Βαλιανάκης (Αετό), Δημήτρης Μανιαβός(Αετός), Γρηγόρης Πράπας (Αετός), Νίκος Τσέλιος (Δραγαμέστο), Καραγιάννης και Κωσταντής Μαγουλιάνος (Αετός), Γεώργιος Καραίσκος(Κομποτή), Γιωργάκης και Καρούσος Μήτζης ή Λιρομήτσης (Σούλι- Ζάβιτσα), Κώστας Γεροθανάσης (Πρόδρομος), Αλπίτσης Γεώργιος (Κανδήλα), Τσίκρικος Ευστάθιος (Πλαγιά), Πατρώνος Νικόλαος (Ζαβιτσα –Ζαβέρδα), Μορδόχας Νικόλαος (Βασιλόπουλο), Μπείρος Γεράσιμος (Τρύφου), Ανδρέας Στούπας (Κατούνα), Βασιλάκης Νικόλαος (Βάρνακας), Μπαμπινιώτης Νικόλαος (Μπαμπίνη), Τραυλός Τάτσης (Βούστρι), Μαγαζής Αθανάσιος(Κατούνα), Μαργιόλης Σταθάκης (Αχυρά), Νικάκης Αντρέας (Τρύφου), Σκυφτούλης Δημήτριος (Κατούνα), Γιαταγάνας Γιάννης (Κανδήλα), Δρακάς ή Κρίθυμος Χρήστος (Ζάβιτσα), Καρδαράς Αθανάσιος (Κανδήλα), Μήτζαινας Γιωργάκης (Βάρνακας), Τσούνης Γεώργιος (Βούστρι), Νίκος Γιάννης ή Φραγκογιάννης (Ζάβιτσα), Στάθης Χεινόπωρος ή Πεταλιάς(Ζάβιτσα), Σπύρου Αθανάσιος και Αποστόλης (Αχυρά), Πετιμέζης Γιαννάκης(Κατούνα), Τζαδήμας Αθανάσιος (Κατούνα), Ζαβιτσάνος Γρηγόρης (γιατρός – Ζάβιτσα), Ζέρβας Δημήτριος (Ζάβιτσα), Σαρδελής Στάθης (Μερδενίκου), Μπεκιράκης Γιάννης (Κωνωπίνα), Βασίλης και Αναστάσιος και Κώστας Χασάπης (Δραγαμέστο), Γραμματικού Ιωάννης (Κανδήλα), Φατσιλέτος Γιάννης (Χρυσοβίτσα), Ζούπας Σπύρος (Βασιλόπουλο), Κολοκύθας Γεώργιος(Κωνωπίνα), Κολοβελώνης Κώστας (Βόνιτσα), Κουτσουμπίνας Νίκος(Μαχαλάς), Πανούτσος Πλαγιώτης (Πλαγιά), Αθανάσιος Καλατζής (Τρύφου), Γεώργιος Καραλής (Τρύφου), Νικόλαος Τζούνης ή Ρούπας (Ζάβιτσα), Δήμος Λαχήστρος (Τρύφου), Μήτσος και Γιάννης Τζιτζώνης (Κατούνα), Γαλάνης Μεγαπάνος και Γαλάνης Παναγής (Μαχαλάς), Δημ. Κόλιος (Κανδήλα), Ιω. Λύτρας (Κανδήλα), Δημ. Μακρυστάθης (Κανδήλα), Κώστας Μουρκούσης(Ζάβιτσα), Αναγνώστης και Παναής Παπαναστάσης (Ζάβιτσα), Πέτρος Φαρμάκης (Μαχαλάς), Σπ. Περδίκης (Κανδήλα), Δημ. Πίκος (Μπαμπίνη), Κάρκας Χρήστος (Κωνωπίνα), Κατσιρομήτζος Γιάννης (Ρούστα – Πρόδρομος), Λούτζης Νάσος (Κωνωπίνα), Μπουμπούλης Πάνος (Κατούνα), Ράπος Δήμος(Κωνωπίνα), Τραυλός Τάτσης (Αχυρά), Φρέμης Δημήτριος (Βασιλόπουλο), κ.λ.π μικροπλαρχηγοί, οι οποίοι υπό τις πνευματικές ευλογίες του Ηγούμενου της Ζαμπατίνας Νικηφόρου Ζαβογιάννη, μαζεύτηκαν όλοι τους και με τους υπό την οδηγία τους στρατιώτες, πολέμησαν τον Κιουταχή στον Προφήτη Ηλία του Αετού Ξηρομέρου.
Όλοι αυτοί οι oπλαρχηγοί και Μπουλουξήδες υπό τις οδηγίες και την αρχηγία του στρατηγού Γεωργίου Νικολού Βαρνακιώτη, συνήψαν την προαναφερθείσα τρομερή μάχη που κράτησε εννέα ώρες, μάχη στην οποία πολέμησαν οι προαναφερθέντες αλλά και άλλοι άγνωστοι σε μας στρατιώτες και oπλαρχηγοί. Η μάχη αυτή διήρκησε σχεδόν μια ημέρα, με το πυρ να λάμπει εκατέρωθεν και να αστράφτουν τα μαχαίρια και τα σπαθιά, το δε ντουφέκι να βροντοχτυπάει απ΄ τους καθημαγμένους Ξηρομερίτες και η κλαγγή των όπλων με τις κραυγές τις ιαχές και τους αλαλαγμούς που υψώνονταν στους ουρανούς, αντηχούσαν εξαίσια στα απέναντι Ακαρνανικά όρη (Μπούμιστος).Οι Ξηρομερίτες, μαχόμενοι σώμα με σώμα με τους Τούρκους που έτρεχαν άνω κάτω και αλληλοκτονούνταν, αναγκάζουν αυτούς σε άτακτο φυγή, με αποτέλεσμα να επιστέψουν στο Λουτράκι Κατούνας όπου υπήρχε η βάση του ανεφοδιασμού των Ομέρ Βρυώνη και Ρεσίτ Κιουταχή. Στη μάχη αυτή που ο ιστορικός Απόστολος Βακαλόπουλος την αποκαλεί τιτανομαχία και ήταν, σκοτώθηκαν 156 Τούρκοι και με λεία για τους Έλληνες αναρίθμητα λάφυρα οι δε απώλειες των ήταν μηδαμινές, μετρούμενες σε 5 νεκρούς Ξηρομερίτες και σε αντίστοιχους περίπου μικροτραυματισμούς.
Για την περίτρανη και λαμπρή μάχη στον Αετό του Ξηρομέρου έχουν γράψει πολλοί συγγραφείς αμέσως μετά την αποκατάσταση του ελληνικού κράτους, όπως οι: Νικόλαος Σπηλιάδης στα «Απομνημονεύματα του» τ. Α΄ σελ .431-432 έκδοση 1851 όπου αναφέρει τα εξής: «ο Βαρνακιώτης προσεβλήθη άλλοτε εις τον Αετόν, εις την θέσιν του Προφήτη Ηλιού, από τον Κιουταχήν και τον ανταπέκρουσε μαχόμενος οχτώ ώραςκαίτοι έχοντα ανωτέραν δύναμιν και τέλος τον ηνάγκασεν να υποχωρήσει. Τότε δη κινδυνεύσας ο Βαρνακιώτης προσεκάλεσεν εις βοήθειαν του τον Μάρκον Μπότσαρην και Γεώργιον Τσόγκαν ευρισκόμενοι εις τον Αγιον Νικόλαον ημίσεαν ώραν μακράν και αυτοί έμειναν απλοί θεατές… ».……………….. Ο Κάρπος Παπαδόπουλος στα Απομνημονεύματα των Αγωνιστών του 1821 έκδοση του 1861 (Τα κατά Γ. Βαρνακιώτην, έκδοση Τσουκαλά ,12, 175) αναφέρει για την μάχη του Αετού: «ο Βαρνακιώτης, διο και δραμών παραχρήμα την 9ην Αυγούστου 1822…..και καταλαβών την απέναντιν ράχιν του χωρίου Αετού του Ξηρομέρου, εις τον Προφήτην Ηλίαν, αφ΄ όπου οι Τούρκοι αναγκαίως έμελλον να προχωρήσουν, αντεπαρετάχθη κατά των εχθρών… Εν τέταρτον της ώρας, μακράν της μάχης εις την μανδρόκλειστον εκκλησίαν του Αγίου Νικολάου, οχηρώθησαν ο Μάρκος Μποτζαρης και ο Γεώργιος Τζόγκας, οπλαρχηγοί, οίτινες καίτοι προσκληθέντες επανειλημμένως από τον Βαρνακιώτην να δράμωσιν εις βοήθειάν του απεποιήθησαν, αφήσαντες αυτόν εις την απώλειαν. Ο δε Βαρνακιώτης, μαχόμενος ηρωικώς και προκινδινεύων με τον ολιγάριθμον αυτόν στρατόν του, επί έξι ολοκλήρους ώρας, καταπολέμησε τους Τούρκους, εφόνευσε και επλήγωσε πάμπολλους, τους ανδρειώτερους, και ηνάγκασεν αυτούς κακήν κακώς να επιστρέψουν εις τον εν Λουτράκι στρατόπεδόν των…»……………..
Ο Νικόλαος Φυσεντζίδης «Αυτόγραφαι επιστολαί. έκδοση Αλεξάνδρεια 1893»αναφέρει για την μάχη του Αετού. Πρώτα από γράμμα του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου της 10ης Αυγούστου 1822 που άρχιζε ως εξής:« Ο Πρόεδρος του ΕκτελεστικούΠρος τον Γενναιότατον Στρατηγόν Κύριον Γεωργάκην Νικολού Βαρνακιώτην. Το από 9 Αυγούστου γράμμα σας έλαβα και εχάρην πολύ δια τας καλάς αγγελίας όπου αυτή την φοράν μου εδώσατε. Εγώ ευθύς τας μετέδωσα παντού δια να εμψυχώσω τον κόσμον όλον. Έγραψα και εις Πελοπόννησον ωσαύτως δια να μαθωσιν ότι οι Ρουμελιώται ηξευρουν να νικούν όταν θέλουν. (σελ. 153-154) και Αρχείο Μαυροκορδάτου τ. Β΄, έκδοση 1965».
Ο νικητής της μάχης του Αετού Γιώργος Βαρνακιώτης Μολονότι για το μελετητή, τα άνω αποδεικτικά είναι εύγλωττα, ότι ως προς το ότι η μάχη του Αετού δόθηκε την 9ην Αυγούστου 1822, όμως και για τον καθένα η ακόλουθη επιστολή, δημοσιευμένη από το 1905 υπό του Μενέλαου Πανά (Μονογραφία περί της καθόδου δράσεως της οικογενείας Πανά. Παράρτημα Γ΄ επιβεβαιώνει του λόγου το αληθές, όταν μάλιστα η επιστολή υπογράφεται ιδιοχείρως από τον στρατηγό Γεώργιο Βαρνακιώτη μόλις είκοσι (20) ημέρες μετά την διεξαγωγή της περίτρανης και λαμπρότατης μάχης του Αετού Ξηρομέρου.«Κύριε Γεράσιμε Πανά Συ αγωνισθείς απ αρχής της Επαναστάσεως εις τον ιερόν τούτον αγώνα, και επαρακινηθείς μόνον δια της ακράτου φιλογενειας, ώστε υπόφερες βέβαια εις τον εαυτον σου πολλάς δυστυχίας και βάσανα χωρίς να ωφεληθείς το μηδέν καλόν, αλλά μάλλον όλως να δυστυχής…. Συ ο ίδιος λέγω ευρέθης και εις την εκεί τρομεράν μάχην εις το όρος του Προφήτου Ηλιού προς το μέρος του Αετού της Ακαρνανίας εν έτει: 1822: μηνί: Αυγούστου 9. Και συγκροτηθείσης της μάχης κατά των εναντίον των εκεί ευρισκομένων, χιλιάδες επταμισυ, ιδε ημείς παραταχθεντες Έλληνες κατ΄ αυτόν εφτακόσια 700 εξήκοντα 60 (760) και του θεού βοηθούντος! οι Έλληνες ενίκησαν. Και εις αυτήν την μαχην δεν έλειψες, κύριε Πανά, να φέρεις εις τον εαυτόν σου όλας τας αρετάς ενός γενναίου στρατιώτου (και δις επληγώθης ) …………….Τη 2 Σεμτεμβρίου 1822 Ξηρόμερον, εκ του Στρατοπέδου Γεωργάκης Νικολού Βαρνακιώτης »………………… Βλέπουμε ότι μόλις 20 μέρες μετά την διεξαγωγή της μάχης, ο κύριος συντελεστής της, o στρατηγός Γεώργιος Νικολού Βαρνακιώτης, δίνει πιστοποιητικό στον Κεφαλλονίτη Οπλαρχηγό, Γεράσιμο Πανά, όπου μεταξύ των άλλων προσδιορίζει την ημερομηνία και το μέρος που διεξήχθη η μάχη.
Ανάλογο πιστοποιητικό με ημερομηνία 15 Δεκεμβρίου 1822 δίνεται από τον Γεώργιο Βαρνακιώτη και στον πενήνταρχο, Νικόλαο Τζούνη ή Ρούπα (Ζάβιτσα), που δημοσιεύουμε ως κάτωθι αυτούσιο σε κείμενο και σε πρωτότυπη μορφή, απ΄ το πλούσιο ανέκδοτο αρχείο μας:
Πιστοποιητικό στρατιωτικών εκδουλεύσεων του Πενήνταρχου Νικολάου Τζούνη ή Ρούπα από την Ζάβιτσα (Αρχοντοχώρι) Ξηρομέρου, υπογεγραμμένο ιδιοχείρως από το στρατηγό Γεώργιο Νικολού Βαρνακιώτη στις 15 Δεκεμβρίου 1822 (ανέκδοτο έγγραφο απ΄ το αρχείο μας)« Πιστοποιούται δια του παρόντος ότι ο Κ. Νικόλαος Τζούνης Ξηρομερίτης, απ΄ αρχής του ιερού αγώνος της πατρίδος, ηγωνίσθη παρευρεθείς υπό την οδηγίαν μου εις την εν Βραχωρίω, και Ζαπαντίω μάχην. μετά την πτώσιν τούτου, εις την της Λαγκάδας μάχην, εις την εν Βονίτζη και Μοναστηράκι, και εις την της Αρτης μάχην, εις Πλάκαν, και Τζουμέρκων, και Πέτα, όπου πολλάκις εκρατήσαμεν πόλεμον, κατά του Οθωμανικού στρατού, και επομένως εις την του Λουτρακίου και Αετού μάχην κατά του Κιουταχή, όπου και κατ΄αυτών και καθ΄ όλας τας μάχας, ηκολούθησε γενναίως και ανελλιπώς τα χρέη του. Διό και του δίδετε το παρόν να το παρουσιάση εν καιρώ όπου ανήκει εις αμοιβήν των εκδουλεύσεων του Την 15 Δεκεμβρίου 1822 εν Δραγαμέστω.Γεωργάκης Νικολού Βαρνακιώτης »………………………
Αλλά και ο στρατηγός και Βουλευτής Ακαρνανίας Θεόδωρος Γρίβας στην ομιλία του στη Βουλή στις 11 Φεβρουαρίου 1846, απαντώντας προς τον επίσηςΒουλευτή Ακαρνανίας Νικόλαο Γεωργάκη Μαυρομμάτη, ανέφερε τα ακόλουθα: [«Δια να σε κάμω δε, κ. Μαυρομμάτη, να μάθης την αληθή νέαν της Ελλάδος ιστορίαν, επειδή και εγώ αυτός είμαι μέρος αυτής, και να σε αποδείξω ότι όστις των φίλων σου σε διηγήθη αυτά όσα είπες σε απάτησε ως άσπονδος εχθρός σου, άκουσε να σου τα διηγηθώ εγώ από του βήματος τούτου της Βουλής ενώπιον όλων των συναγωνιστών μου οι οποίοι καλλίτερα και από εσε και από εκείνους οπού σε απάτησαν τα γνωρίζουν. Εγώ κ. Μαυρομματη ήλθα εις την Πατρίδα μου Ακαρνανίαν κατά το 1820 ήτοι έναν χρόνον προ της επαναστάσεως……ο πρώτος πόλεμος που εχτυπήσαμεν τους Τούρκους ήτον εις το Βραχώρι κέντρον τότε της δυνάμεως των Τούρκων εις την Δυτικήν Ελλάδα, ο Δεύτερος εις το Ζαπάντι, Τρίτος εις την Λαγκάδα του Μακρυνόρους, Τέταρτος εις του Πέτα, Πέμπτος εις την Πλάκαν, έκτος πάλιν εις του Πέτα, Έβδομος εις του Κομπότι, Όγδοος πάλιν εις το Μακρυνόρος, Ένατος εις Λουτράκι όπου μόνος εσταθήκαμε τους συντρόφους του από το Μακρυνόρος, εις την Βόνιτσαν έξι φορές, πάλιν εις Κομπότι, εις την Άρταν, εις την θέσιν Πέρσεβον πλησίον της Κατούνας, εις τον κάμπον εις τα Αχυρά, εις τον Αετόν, και μετά τούτου του δυνατού πολέμου επροσκύνησαν οι Καπεταναίοι εις τους Τούρκους (Βαρνακιώτης, Ράγκος, ΄Ισκος) μετά την την ένδοξον ημών νίκην τους οποίους συ επι του βήματος τούτου τόσον πολύ τους επαίνεσες…». Εφημερίδα ΖΕΦΥΡΟΣ φ.225/184 ]
Η απαρίθμηση των μαχών που συμμετείχε κατά την Επανάσταση του ΄21 ο στρατηγός Θεόδωρος Γρίβας. Μεταξύ των μαχών που αναφέρει – στην ομιλία του στη Βουλή των Ελλήνων – είναι και η μάχη εις τον ΑΕΤΟΝ (εφημερίδα ΖΕΦΥΡΟΣ φ. 225/1846). Βλέπουμε ότι και ο στρατηγός Θεόδωρος Γρίβας και αυτός απ΄ τους κυριότερους συντελεστές της μάχης του Αετού, την ονοματίζει στις μάχες που απαρίθμησε μέσα στο Κοινοβούλιο, ως μάχη του Αετού και μάλιστα την αναφέρει, ότι: μετά την ένδοξον ημών νίκην, και επί πλέον, το οποίο είναι και αληθές, ότι, οι άλλοι οπλαρχηγοί (Βαρνακιώτης, Ισκος, Ράγκος, Μπακόλας κ.λ.π) προσκύνησαν τους Τούρκους. [Ως γνωστόν ο Γεώργιος Βαρνακιώτης αποστασιοποιήθηκε απ τα τεκταινόμενα τον Οκτώβριο του 1822 και επανήλθε στο ελληνικό στράτευμα τον Μάρτιο του 1828.]– Και άλλος στρατηγός αλλά και πολιτικό πρόσωπο, τότε, το 1846, αναφέρει και μάλιστα μέσα στη Βουλή των Ελλήνων, ότι η μάχη έγινε στον Αετό Ξηρομέρου, στην οποία όπως προείπαμε συμμετείχε σαυτήν.………………………..
Επίσης για τη μάχη εις τον Αετό Ξηρομέρου, αναφέρουν επί πλέον και οι κάτωθι:Ο Λευκαδίτης αυτόπτης αγωνιστής, υπηρετών στο Σώμα του Στάθη Κατσαρού, Σπυραντώνης Χαλκιόπουλος, στο Ημερολόγιο του (Αρχεία Εθνικής Βιβλιοθήκης, Α 10319) αναφέρει: «στις τέσερεις: εσυναχθησαν όλοι οι Οπλαρχηγοί εις Κωνωπίναν και έκαμαν συμβούλιον. Ευρήκαν εύλογο να στήσουμε το ορδί στον Άγιον εις Προφήτην Ηλίαν Αετού. Μετά ολίγων διάστημα ημερών ήλθαν οι εχθροί κατ΄ επάνω μας από Λουτράκι, πεζούρα και καβάλα, έπειτα από τέσσερες ώρες πόλεμον όπου εκάμαμε τους εχαλάσαμεν με μεγαν αφανισμόν….»……………………… Η εφημερίδα «ΑΙΩΝ 13 Φεβρ. 1860» αναφέρει για τον επικήδειο λόγο στο θάνατο του Βουλευτή Ακαρνανίας Νικολάου Τσέλιου (αγωνιστής του 1821 και αντισυνταγματάρχης της Βασιλικής Φάλαγγος), που εκφώνησε ο δικηγόρος Γεώργιος Τριανταφύλλης απ΄ την Κατούνα Ξηρομέρου (αδελφός του Σπύρου Τριανταφύλλη διατελέσαντα Βουλευτή τα έτη 1844, 1848,1852) τα εξής: «… απ΄ αρχής του ιερού αγώνος, υπό τας διαταγάς του αειμνήστου θείου του Δήμου Τσέλιου, ηρίστευσεν εις τας περιφήμους μάχας του Πέτα και του Αετού, προέταξε τα στήθη του εις τας δυο πολιορκίας του αθανάτου Μεσολογγίου, διασωθείς δε μετά την ηρωικήν Έξοδον μετέβη εις Ναύπλιον μετά του αειμνήστου Καραϊσκάκη, παρηκολούθησε τον Καραισκάκην εις τας Αθήνας, εις την Αράχωβαν δε έδρεψε δάφνας, τέλος εις τον Πειραιάν εθρήνησεν εις την τελευταίαν του Καραισκάκη αναπνοήν… ».……………. Ο Δημήτριος Παπαντωνόπουλος στο βιβλίο του [Πεντηκονταετηρίς της Ελληνικής Επαναστάσεως του έτους 1821, έκδοση Αθήνα 1873] αναφέρει σε αρκετά σημεία για την μάχη του Αετού στις βιογραφίες επιφανών οπλαρχηγών του ΄21 που μας έφερε στο φως της δημοσιότητας το 1873, όπως :1.-Για τον Θεόδωρο Γρίβα αναφέρει: «… και εντευθεν δε και τρόπαια Αχίλλεια ελληνικά στήσαντα πολλαχού της Ελλάδος κατά του εχθρού της πατρίδος εις την μάχην του Αετού του υψικρήμνου και ηλιβάτου Ξηρομέρου της Ακαρνανίας, εις την μάχην του Λουτρακίου, εις την μάχην του Κομπότη, εις την μάχην του Αχελώου ποταμού, εις την μάχην του Πέτα, κ.λπ …. Εδόξασε δε ο ήρως της ελληνικής δόξης τα ελληνικά όπλα και πάλιν προχθές εις τα 1854 εν τη γενομένη μάχη του Κοτσελιού εφαμίλλω και παρομοία εκείνης του Αετού και σχεδόν ειπείν εφαμίλλω εκείνης της Γραβιάς το Χάνι του Οδυσσέως Ανδρούτσου…».
Εφάμιλλη λοιπόν για τους έλληνες που έζησαν τα γεγονότα του 1821, η μάχη του Αετού, με εκείνη την μάχη της Γραβιάς του Οδυσσέα Ανδρούτσου. (σελ. 54-55). Ανατριχιαστικό όταν μέχρι πρότινος ετών αγνοούσαμε ότι διεξήχθη τόσο σοβαρή μάχη στον Αετό Ξηρομέρου από Ξηρομερίτες Οπλαρχηγούς και στρατιώτες – αγωνιστές.2.-Για τον Γεώργιο Βαρνακιώτη αναφέρει: «…ο νέος της Δυτικής Ελλάδος Νικίας, ο προικισμένος συνεσει τε και ευθυβολία στρατηγική και συνειδήσει εθνική, ο πείραν πολλήν έχων περί τα πολεμήια έργα του Άρεως, και επολέμησε κατά των βαρβάρων και διέπρεψε λαμπρώς εν ταις μάχαις και διεκρίθη εν αυταίς, οίον εις την φοβεράν μάχην του Αετού, εις την πολυθρήνητον και φρικώδην μάχην του Πέτα, του Μακρυνόρους, του Βραχωρίου και καθεξής…» (σελ. 61).3.
-Για τον Γιαννάκη Σουλτάνη (Μοναστηράκι Βονίτσης) αναφέρει: « … αναφέρομεν δε ώδε τας μάχας τινάς αυτού ών ακοή ίσμεν συνεκρότησεν εν πολλοίς της Ελλάδος, ελληνικής πολεμικής ορέξεως ένεκα και περιεργείας. Την της Βονίτσης μάχην εν Πλατανιά, περί ης αναφέραμεν άνωθεν, την του Αετού, την του Αιτωλικού, την της Αραχώβης, και την μεγίστην των πασών την της φοβεράς πολιορκίας του Μεσολογγίου ….» (σελ. 72).4.-Για τους Ηγούμενους της Μονής της Ζαμπατίνας (Ζάβιτσα Ξηρομέρου), Νικηφόρο και Βαρθολομαίο που συμμετείχαν στην μάχη του Αετού, μεταξύ των άλλων, λέει: «…παρευρέθησαν εις τον φρικώδη αγώνα του Αετού…» σελ. 133 .……………….
Ο δε Δημήτρης Γρ. Καμπούρογλου, στο βιβλίο του με τίτλο «ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΓΡΙΒΑΣ, έκδοση Αθήνα 1896 σελ.27-28», για τη συμμετοχή του στρατηγού Θεόδωρου Γρίβα στην περίτρανη μάχη του Αετού, αναφέρει τα εξής : «Τοιαύτη ητο η ιστορικωτάτη αυτή μάχη του Αετού, επικληθείσα ούτως εκ του παρακειμένου χωρίου, της οποίας το αποτέλεσμα υπήρξεν η διατήρησης της επαναστάσεως εν τη Δυτική Ελλάδι, του προπυργίου τούτου της όλης Ελλάδος, ήν προεφύλαττον εκ των εισβολών του εκλεκτοτέρου στρατού της Τουρκίας, των Αλβανών».…………..Την μάχη δε του Αετού εξύμνησαν οι ποιητές, Αλέξανδρος και Παναγιώτης Σούτσος, ως ακολούθως.-ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΕκ της Τουρκομάχου Ελλάδος του Αλ. Σούτζου αναφερόμενον εις την μάχην του Αετού (σελ. 19):«Ελλήνων φέρει οκτώ δεκάδας εις τον υψίκρημνον Αετόν, και Τούρκων δώδεκα χιλιάδας κτυπά ο νέος Γρίβας πετώνΒοά η μια κι άλλη ράχη, κρατεί εννέα ώρας η μάχη, και όταν φθάνη αυτός αισθμαίνων μετά την νικην δίχως πληγην, ως λύκος έχει αιματωμενον το πρόσωπον του από σφαγήν»
-Και ο Παναγιώτης Σούτσος στο δράμα του για τον Καραϊσκάκη (σελ. 29,34,36,44,) στη σκηνή Γ΄, αναφέρει:«Πλην εις τον Αετόν, Πασά! Σεις μετά τρεις ημέρας Το βάρος της Ελληνικής αισθάνθητε μαχαίρας.Με τα οστά σας ύψωσε πυραμιδίνους στίβας Ο του Κομπότη νικητής, Θεόδωρος ο Γρίβας.»–Ο δε ποιητής Γεώργιος Παράσχος αναφέρει για την ανέγερση κενοταφίου στην Αθήνα του Θοδωράκη Γρίβα (σελ.77) [Θεόδωρος Γρίβας, έκδ. 1896]«Εις τον Στρατάρχην Θεόδωρον Γρίβαν, Δια τι να επιζήσης εις το έρημον Βραχώρι;Δια τι να μην εκπνευσης νικητής εις Αετόν, Και να ταφής, Στρατάρχα, εις τα πύρινα σου όρη, Όταν κάθε χρόνον ένα κατεσύντριβες στρατόν;»
-Ο δε Σπυρίδων Τρικούπης (γαμβρός του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου) στην [«Ιστορία του ελληνικού έθνους» τ. Β΄ σελ. 299 έκδ. 1860], αναφέρει την μάχη του Αετού, δίνοντας της επεισοδιακό χαρακτήρα : Το «Ημερολόγιον του Αγώνος, έκδοση 1930 σελ. 138» αναφέρει τα ακόλουθα για την μάχη του Αετού: «1822 9 Αυγούστου: Μάχη εν Αετώ χωρίω του Δήμου Εχίνου της Επαρχίας Βονίτσης και Ξηρομέρου. Νίκη των Ελλήνων. Εν αυτή παρέστησαν Οπλαρχηγοί μεν των Ελλήνων οι Γ. Βαρνακιώτης, Θεοδ. Γρίβας, Ι. Τσαούσης, Στάθης Κατσαρός, και Δ. Παλιογιάννης, αρχηγοί δε των Τούρκων ο Μεχμέτ Ρεσίτ Πασάς της Κιουτάγιας (Κιουταχής)».
-Το δε ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΕΠΕΤΕΙΟΛΟΓΙΟ του ΓΕΣ, στα επιτραπέζια για γραφεία ημερολόγια που εκδίδει κάθε χρόνο, στην όπισθεν σελίδα κάθε ημερομηνίας, αναφέρει ότι: «στις 10-8-1822 ολιγάριθμες ελληνικές δυνάμεις υπό το Βαρνακιώτη, μετά 6ωρη μάχη στο Ξηρόμερο Ακαρνανίας αναγκάζουν τον Κιουταχή να υποχωρήσει προς το Λουτράκι με σοβαρές απώλειες σε έμψυχο και άψυχο υλικό».…………..
Η μάχη στη θέση Πηγάδια στον Προφήτη Ηλία ΑΕΤΟΥ Ξηρομέρου στις 9 Αυγούστου 1822, είχε τα ακόλουθα αποτελέσματα:
1.-Να ηττηθούν οι Τουρκαλβανοί του Κιουταχή και να επιστρέψουν στη βάση τους στον Καρβασαρά (Αμφιλοχία). Ανασυνταχθέντες αργότερα οι Τούρκοι με τον Κιουταχή υπέστησαν και άλλη δεινή ήττα στο Λουτράκι της Κατούνας στις 22 Αυγούστου του ιδίου έτους.
2.-Οι απώλειες των Τούρκων όπως προείπαμε ήταν σημαντικές (156 νεκροί) ενώ των Ελλήνων 5-6 νεκροί και αντίστοιχοι τραυματισμοί.
3.-Τροπαιοφόρος υπήρξε αναμφισβήτητα ο στρατηγός Γεώργιος Βαρνακιώτης – που κατά τον Σπηλιάδη – κινδύνεψε να φονευθεί, ενώ ο Θοδωράκης ο Γρίβας ανεδείχθη σημαντική στρατιωτική προσωπικότητα με συνακόλουθους τους γενναίους: Αποσολάκη Κουσουρή (Βάρνακας), Δημ. Παλιογιάννη (Βάτος), Ανδρέα Γριβογιώργο (Κωνωπίνα), Δήμο Τσέλιο (Ζάβιτσα), Γιαννάκη Σουλτάνη (Μοναστηράκι), Γιάννη Τσαούση (Πλαγιά), Γιάννη Μπουκουβάλα (Βάλτος) και Στάθη Κατσαρό (Βόνιτσα).
4.-Αναπτερώθηκε το ηθικό των Ελλήνων οπλαρχηγών- στρατιωτών που ήταν πεσμένο όταν πριν ένα μήνα στις 4-7-1822 υπέστησαν από τους Τούρκους συντριπτική ήττα στο Πέτα της Άρτας.
5.-Διατηρήθηκε η Επανάσταση στη Δυτική Ελλάδα επί μακρόν, με αποτέλεσμα να καθυστερήσουν για ακόμη 4 και πλέον μήνες οι Κιουταχής και Ομέρ Βρυώνης να φθάσουν και να πολιορκήσουν το Μεσολόγγι (Α΄ πολιορκία – Χριστούγεννα του 1822).
6.-Διασώθηκαν οι πρόσφυγες (άμαχος πληθυσμός) που βρίσκονταν λιμοκτονούντες και διωκόμενοι στα παράλια της Ακαρνανίας. Διασώθηκαν από τη βέβαιη αιχμαλωσία και επανήλθαν τέλος Αυγούστου 1822 στα νησιά Κάλαμος και Καστός, χάριν της νικηφόρας μάχης στον Προφήτη Ηλία στον Αετό Ξηρομέρου που συνήψαν οι υπό τον στρατηγό Γεώργιο Νικολού Βαρνακιώτη ελληνικές δυνάμεις .…………….Ο ιστοριοδίφης – ιστορικός, που ερευνά στα Γενικά Αρχεία του Κράτους και στα Χειρόγραφα της Εθνικής Βιβλιοθήκης που βρίσκονται οι φάκελοι των Λησμονημένων Μαχητών –Αγωνιστών, βρίσκει αρκετά πιστοποιητικά στρατιωτικών εκδουλεύσεων, Ξηρομεριτών αγωνιστών, που σχεδόν στα περισσότερα αναφέρεται ότι συμμετείχαν στην περίτρανη και λαμπρή μάχη στον Αετό.
Για του λόγου το αληθές και ενδεικτικά παρουσιάζουμε ως ακολούθως κάποια πιστοποιητικά στρατιωτικών εκδουλεύσεων Ξηρομεριτών και Βονιτσάνων που έλαβαν μέρος στη μάχη στον Αετό Ξηρομέρου, υπογραφόμενα τα περισσότερα το, 1837, το 1845 αλλά και το 1865, από επιζώντες τότε αξιωματικούς της Βασιλικής Φάλαγγας όπως τους: Γεώργιο Βαρνακιώτη, Θεόδωρο Γρίβα, Δήμο Τσέλιο, Κωσταντή Βέρρη, Στάθη Κατσικογιάννη, Κωσταντή Γριβογιώργο, Γιάννη Ράγκο, Π. Βλαχόπουλο, Γιάννη Μακρυγιάννη, Δημήτρη Μακρή, Αντρέα ΄Ισκο, Ν. Κριεζιώτη, Νικόλαο Τσέλιο, Ι. Λαμπρόπουλο, Γ. Ζέρβα, Γ. Κώστα, Κωσταντή Βαλιανάκη, Ι. Μπαϊρακτάρη, Αθ. Κουτσονίκα, Γ. Κώνστα, Γαλάνη Μεγαπάνο. κ.λπ.
Φρονούμε ότι η προαναφερθείσα μάχη, στον ΑΕΤΟ ΞΗΡΟΜΕΡΟΥ, μέχρι στιγμής, δεν έχει τιμηθεί με τη δέουσα λαμπρότητα απ΄ τις δημοτικές, στρατιωτικές, αστυνομικές και εκκλησιαστικές αρχές. Ποτέ δεν είναι αργά. Οι ιθύνοντες θεσμικοί παράγοντες (Δήμος Ακτίου- Βόνιτσας, Τοπική Κοινότητα Αετού και οι φορείς του χωριού) δεν έχουν παρά να τολμήσουν. Ιδού λοιπόν πεδίον δόξης λαμπρόν προς απότιση φόρου τιμής, στην ξεχασμένη, περίτρανη και λαμπρότατη μάχη, στον Αετό Ξηρομέρου….
Νίκος Θ. Μήτσης Ιστορικός, συγγραφέας Αρχοντοχώρι (Ζάβιτσα) Ξηρομέρου
